Pałac Humnickich w Birczy jest trudnym obiektem konserwatorskim.
Miała na to wpływ jego historia i przebudowy wykonane na przestrzeni paru wieków i lat powojennych.
W projekcie inwestycyjnym realizowanym przez Związek Gmin Fortecznych Twierdzy Przemyśl, wykonano etap najtrudniejszy planowanych robót, związany ze wzmocnieniem konstrukcji obiektu, odsłonięciem kamiennych szesnastowiecznych piwnic, podbiciem fundamentów, wykonaniem solidnych stropów nad piwnicami. Piwnice są przeznaczone na ekspozycję prezentującą trudną historię Birczy i zamku wraz z okazałym zespołem parkowym z pozostałościami fortyfikacji.
Kolejne prace prowadzone w Pałacu na przestrzeni ostatnich kilku lat, dotyczyły małych zakresów konserwatorskich i skupiały się na odsłonięciu i zabezpieczeniu polichromii (ilustracje do „Pana Tadeusza”) w wieży zachodniej, jej konstrukcji i elewacji wieży wschodniej.
Zakres planowanego remontu jest spory i ze względu na ograniczone możliwości finansowania, rozłożony na kilka lat. Niedawna komisja konserwatorska w obiekcie, dała przestrzeń do analizy planowanego zakresu remontowego i ustaliła kolejność postępowania. Prace będą prowadzone w zakresie wieży zachodniej, jej elewacji, konserwacji i odtworzeniu balkonu na I piętrze, w zakresie wieży wschodniej, wymianie stropu nad parterem i I piętrem, pokryciu dachowym i odprowadzeniu wody deszczowej.
Dla zainteresowanych historią Pałacu, udostępniamy fragment informacji historycznej zawartej na planszach eksponowanych w piwnicach zabytku, tj.:
„Wzgórze zamkowe usytuowane jest poza właściwym miastem, oddzielone od niego wąwozem, przez który niegdyś płynął potoczek. Pierwsze wzmianki o zamku w Birczy pochodzą dopiero z 1 połowy XVIII wieku, niemniej warunki topograficzne oraz zachowane ślady umocnień ziemnych wskazują na istnienie tu obronnej siedziby pierwszych właścicieli Birczy - Bireckich herbu Gozdawa, z przełomu XVI/XVII wieku. Miejsce to nie zostało jak dotychczas przebadane archeologiczne, niemniej zachowane ślady fortyfikacji pozwalają na próbę hipotetycznej rekonstrukcji formy umocnień. Wskazują one na istnienie tu dworu obronnego Bireckich, otoczonego ziemnymi wałami z czterema bastionami w narożach. Zapewne tego miejsca dotyczy legenda o Strażniku Birczańskim, poległym w czasie napadu Tatarów w 1672 roku, którego postać ubrana w błyszczącą kolczugę i płaszcz pojawia się w sierpniowe noce na wałach otaczających pałac.
W XVIII wieku Bircza była własnością kilku rodów – Błońskich herbu Biberstein, Łuczawskich, Humnickich herbu Gozdawa - spokrewnionych i skoligaconych miedzy sobą. Pierwsza informacja o wyglądzie zamku pochodzi z 1813 roku był drewniany, kryty gontem, podpiwniczony. Był wówczas własnością Błońskich, następnie Humnickich: na początku XIX wieku – Mikołaja, około 1840 roku - Józefy z Humnickich Borkowskiej. Charakterystyczne było, że w końcu XVIII wieku i w połowie XIX wieku stary trakt handlowy z Dobromila i Rybotycz (od strony południowej) biegł przez wzgórze zamkowe tuż przy zamku, schodził w stronę miasta i szedł dalej na północ. Świadczy to o typowo gospodarczo – administracyjnej funkcji założenia. Taki charakter zespołu nie uległ zmianie również po całkowitej przebudowie zamku w 1 połowie XIX wieku przez Humnickich. Wykorzystując stare, kamienne piwnice, na miejscu wcześniejszego, drewnianego budynku wybudowali zamek murowany, którego rzut pokrywa się z zachowanymi obecnie piwnicami. Nieopodal zamku, od strony zachodniej (przed skarpą) usytuowany był majdan gospodarczy, a szereg innych drewnianych budynków usytuowanych było na terenie założenia.”
Fot. A. Busz WUOZ Przemyśl.
