Ważnym przystankiem na szlaku architektury drewnianej Podkarpacia jest Golcowa, niewielka miejscowość w pobliżu drogi relacji Domaradz-Przysietnica. We wschodniej części wsi, na lekkim wzniesieniu znajduje się kościół pw. św. Barbary i Narodzenia NMP.
Kościół, pochodzący prawdopodobnie z XV wieku, stanowi cenny przykład drewnianej gotyckiej architektury sakralnej. O jego wyjątkowym znaczeniu decyduje nie tylko gotycka substancja architektoniczna (konstrukcja zrębu ścian oraz storczykowa więźba dachowa z ciesielskimi znakami montażowymi), ale także niezwykle bogate wyposażenie ruchome i polichromia malarska, powstałe na przestrzeni od XV do XX wieku. Budowę kościoła można łączyć z dwiema datami związanymi z historią Golcowej – uposażeniem parafii przez biskupa Piotra Chrząstowskiego w 1448 roku lub potwierdzeniem fundacji przez Biskupa Piotra z Bnina Moszyńskiego w 1482 roku. Świątynia zbudowana została z drzewa modrzewiowego w systemie więźbowo-zaskrzynieniowo-zaczepowym należącym do najstarszych typów konstrukcyjnych drewnianych kościołów. Wspólne cechy architektoniczne z kościołem pw. Wszystkich Świętych w Bliznem (wpisanym na Listę światowego dziedzictwa UNESCO) mogą wskazywać, że świątynię w Golcowej mógł wznieść ten sam warsztat cechowy.
Drewniany kościół, posadowiony bezpośrednio przy lokalnej drodze, stanowi centrum życia religijnego oraz kulturalnego lokalnej społeczności. Budynek o skromnej bryle architektonicznej, w otoczeniu starodrzewia doskonale komponuje się na tle krajobrazu Pogórza Dynowskiego. Zbudowany został w konstrukcji zrębowej na kamiennej podmurówce. Ściany zewnętrzne poszyte gontem i wzmocnione lisicami, kruchty konstrukcji słupowej oszalowane deskami w pionie z listwowaniem. Dach nad nawą i prezbiterium dwuspadowy, o wspólnej kalenicy. Niepozorny wygląd elewacji kontrastuje z bogactwem wystroju i wyposażenia wnętrza kościoła, szczególnie nawy i prezbiterium, zamkniętego od wschodu trójbocznie. Uwagę zwracają okna w prezbiterium zwieńczone charakterystycznymi dla późnego gotyku łukami w tzw. „ośli grzbiet”. Płaskie stropy (w nawie z zaskrzynieniami) pokryte zostały polichromią z kompozycjami figuralnymi w iluzjonistycznych obramieniach, ściany wewnętrzne podzielone lisicami zdobione malarską dekoracją ramową z płycinami.
Tęcza o wykroju prostokątnym, z barokowym krucyfiksem na fazowanej belce opartej na profilowanych wspornikach. Wyposażenie kościoła w przeważającej części o cechach barokowych (ołtarze, ambona, feretrony, obrazy) pochodzi głównie z XVII i XVIII wieku. Jedynym elementem, pochodzącym zapewne z pierwotnego wyposażenia wnętrza, jest kamienna gotycka chrzcielnica, datowana na koniec XV wieku. Na przestrzeni wieków kościół św. Barbary był wielokrotnie remontowany, przez co zmianie uległa ogólna bryła budynku. W 2. poł. XIX wieku zlikwidowano soboty, dobudowano wieżyczkę na sygnaturkę oraz kruchtę. Kolejna przebudowa obiektu miała miejsce w latach 1885–87. W wyniku remontu przedłużono nawę o ok. 9,5 m w kierunku zachodnim, zmieniono pokrycie dachów z gontu na blachę, we wnętrzu wprowadzono podział na trzy nawy za pomocą dwóch rzędów drewnianych słupów. Wówczas też wykonane zostały eklektyczne polichromie autorstwa Jana Tabińskiego, przedstawiające podziały architektoniczne z dekoracją ornamentalną oraz historyzujące sceny figuralne. W 1931 roku malarz Marian Stroński wzbogacił polichromię o cztery kompozycje figuralne w prezbiterium, a także przemalował wnętrze kościoła w technice olejnej, zmieniając jego kolorystykę. W pierwszej dekadzie XX wieku stan zachowania gotyckiego kościoła w Golcowej był bardzo zły i wymagał pilnych prac remontowo-konserwatorskich. Z uwagi na konieczność ustabilizowania obiektu i zabezpieczenia przed czynnikami atmosferycznymi w pierwszej kolejności, w latach 2007–08, wykonane zostały prace konstrukcyjne i zabezpieczające (pod kierunkiem pana Kazimierza Gołdy z Domaradza). W przypadku kościołów drewnianych szczególnie ważnym elementem konstrukcyjnym jest wieniec belek podwalinowych, który z uwagi na swe położenie blisko ziemi (najczęściej na kamiennej podmurówce) jest najbardziej narażony na zawilgocenie, co może przyczynić się do korozji biologicznej. Z tego też powodu bardzo rzadko w drewnianych, gotyckich kościołach zachowała się oryginalna podwalina. Również w Golcowej belki podwaliny były wtórne, połączone w narożach na „jaskółczy ogon” wykazywały rozluźnienia i znaczny stopień zniszczenia. Przyjęto metodę budowlano-konserwatorską polegającą na
wymianie zniszczonych belek podwaliny wraz z przemurowaniem podmurówki kamiennej z wykorzystaniem odzyskanego materiału. Wprowadzenie nowych elementów, tj. belek, wykonano z zachowaniem pierwotnych przekrojów, gatunku materiału, sposobu łączenia i obróbki ciesielskiej, a izolację poziomą położono tradycyjnymi metodami (papa na lepiku). W kolejnych etapach prac wykonano konserwację struktury zrębowej, następnie nową konstrukcję fartucha ochronnego wraz z ołaceniem oraz nowym gontowym pokryciem. Prace obejmowały również wymianę zniszczonego opierzenia elewacji świątyni. Ściany zrębowe pokryte zostały gontem jodłowym na pojedynczym kryciu, a kruchty pionowym deskowaniem z olistwowaniem. Szczególnej staranności wymagały prace przy konserwacji historycznej konstrukcji dachu.
Nad prezbiterium i nawą kościoła pw. św. Barbary w Golcowej zachowała się oryginalna, storczykowa więźba dachowa z ciesielskimi znakami montażowymi, pochodząca zapewne z czasu budowy kościoła w 2. poł. XV wieku. Więźba ta jest klasycznym, wręcz podręcznikowym przykładem późnogotyckich rozwiązań konstrukcyjnych dachu nad obiektem sakralnym – jednostorczykowa o wszystkich wiązarach pełnych, których połączenia ciesielskie są kołkowane. Na oryginalnych belkach zachowały się konstrukcyjne znaki ciesielskich w postaci nacięć o długości 3–4 cm dłutem, w ilości odpowiadającej kolejności wiązara, licząc od prezbiterium w stronę zachodnią. Nad rozbudowaną od zachodu częścią korpusu nawowego zachowała się XIX-wieczna więźba dachowa również storczykowa, ale podwójnie zredukowana (podłużnie i poprzecznie), ze storczykiem w co drugim wiązarze. Z uwagi dużą wartość naukową, historyczną i estetyczną zachowanej więźby dachowej prace budowlano-konserwatorskie były wykonywane ze szczególnym poszanowaniem i zachowaniem zabytkowej substancji. Remont konstrukcji polegający na wymianie zniszczonych fragmentów nie naruszał schematu statycznego, a elementy były wymienione fragmentarycznie i scalone z istniejącym materiałem za pomocą połączeń ciesielskich lub w całości, w przypadku dużego zniszczenia. Z powodu dużego stopnia degradacji drewnianej sygnaturki oraz braku statyczności słupowej konstrukcji (zbutwienie i przegnicie materiału), konieczna była wymiana całej konstrukcji z zachowaniem oryginalnego kształtu, przekrojów i połączeń ciesielskich. Po wykonaniu remontu konstrukcji więźby dachowej istotną rolę stanowiło pokrycie. W przypadku Golcowej zgodnie z decyzją komisji konserwatorskiej dach kościoła pokryto blach tytanowo-cynkową na pełnym deskowaniu.
Kolejnym etapem renowacji gotyckiego kościoła w Golcowej były intensywne prace konserwatorskie i restauratorskie we wnętrzu (polichromii i elementów ruchomych zabytkowego wyposażenia), wykonane w latach 2014–18. Z uwagi na wiek budowli (k. XV w.) od samego początku prace wzbudzały duże zainteresowanie zarówno naukowców, konserwatorów, jak i lokalnej społeczności. Skromny z pozoru kościółek na uboczu niewielkiej podkarpackiej wioski krył w sobie wiele tajemnic, stawiając tym samym przed konserwatorami duże wyzwania natury merytorycznej i technologicznej. W chwili przystąpienia do prac konserwatorskich we wnętrzu kościoła stan zachowania wystroju i wyposażenia był bardzo zły. Poza przekształceniami plastycznymi, dokonanymi ręką człowieka (wtórne reparacje, przemalowania), na stan wszystkich elementów wnętrza świątyni wpłynęły inne czynniki niszczące, takie jak zmiany temperatury i wilgotności (w kościele jest użytkowane centralne ogrzewanie), unoszący się w powietrzu kurz, a także wynikający ze specyfiki drewnianego budulca problem owadzich szkodników. Wszystkie te elementy przyczyniły się do licznych uszkodzeń zabytkowej substancji. Podjęte działania konserwatorskie miały na celu z jednej strony zatrzymanie tego procesu, z drugiej zaś przywrócenie świątyni jej dawnego splendoru i piękna. Prace konserwatorskie wspierane szeregiem badań, analiz i obserwacji objęły wszystkie elementy wystroju i wyposażenia kościoła. Wnioski z badań zaprezentowane na stosownych komisjach konserwatorskich posłużyły do ustalenia kierunku i sposobu postępowania indywidualnie dla każdego zabytku w odniesieniu do koncepcji estetycznej całego wnętrza. Prace wewnątrz kościoła pod kierunkiem pani Barbary Palusieńskiej rozpoczęły się w 2014 roku od badań odkrywkowych na ścianach kościoła. Wielkim zaskoczeniem i odkryciem okazała się oryginalna belka tęczowa z bardzo dobrze zachowaną gotycką dekoracją malarską (od strony nawy ślady napisów w czerwonym obramieniu, od strony prezbiterium dekoracja w postaci roślinnego ornamentu). Badania odkrywkowe ujawniły, że również na ścianach prezbiterium i starszej części nawy zachowały się ślady polichromii z tego samego okresu.
północno wschodnim nawy za ołtarzem św. Barbary
Pierwszy etap prac konserwatorskich wykonany w 2015 roku obejmował malowidła na belce tęczowej oraz strop w prezbiterium. Szczególnej staranności i precyzji wymagały czynności przy gotyckiej belce tęczowej, którą odsłonięto spod wtórnych przemalowań i poddano konserwacji zachowawczej z poszanowaniem oryginału.
Od 2016 roku prace konserwatorskie we wnętrzu kościoła pw. św. Barbary były kontynuowane przez pracownię konserwatorską Kompleksowa Konserwacja Zabytków z Rzeszowa pod kierunkiem p. Anety i Macieja Filipów. Dzięki staraniom ks. proboszcza Tadeusza Pikora, a także dofinansowaniu z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2014– 2020, prace mogły być prowadzone całościowo i wielotorowo, równocześnie przy wystroju i wyposażeniu ruchomym wnętrza. Z uwagi na możliwość występowania polichromii gotyckiej w innych częściach kościoła w pierwszej kolejności rozszerzono badania konserwatorskie. Na ścianach absydy za ołtarzem głównym ujawniono zacheuszki oraz motyw dekoracyjny przypominający rodzaj kotary, w górnej części ślady koloru czerwonego na gotyckich obramieniach okien, nad którymi zarysy postaci ludzkich. Ślady scen figuralnych są jednak zachowane zbyt słabo, aby można było zidentyfikować konkretne kompozycje lub postacie.
Dużo bardziej rozbudowane sceny odkryte zostały na ścianach za ołtarzami bocznymi w nawie. Wykonane bezpośrednio na drewnie w tonacji czerwieni, czerni i bieli, pochodzą zapewne z czasu budowy kościoła. W narożu ścian za ołtarzem św. Barbary, na ścianie północnej zachowała się scena przedstawiająca diabła w czeluściach piekielnych (scena sądu ostatecznego). Sama postać diabła przedstawiona z profilu ¾ z wyraźnymi czarnymi rogami, skierowana w stronę nawy (zachodnim), wyłania się z płomieni. Obok na ścianie tęczowej ślady kolorów i schematycznej kotary. W górnej części pochodzący z okresu XIX-wiecznego remontu napis: W roku 1887 kościół malowany. Gospodarz Jan Mendyka z Debrzy n. d. 57. Analogicznie po drugiej stronie nawy, za ołtarzem Matki Boskiej również odnaleziono gotyckie malowidła utrzymane w podobnej stylistyce i tonacji barwnej. Na ścianie południowej kompozycje figuralno-ornamentalne w układzie pasowym. W górnej części zarysy korpusów dwóch postaci ludzkich w bogato udrapowanych szatach, poniżej ślady napisu (pojedyncze litery) i dzban wypełniony stylizowanymi formami roślin w postaci liści i kiści winnego grona. Na ścianie tęczowej duży kształt draperii w kolorze białym.
na ścianie tęczowej za ołtarzem św. Barbary
na ścianie tęczowej za ołtarzem Matki Boskiej
Badania konserwatorskie ujawniły, że miejscowo (szczególnie za amboną i w absydzie) na gotyckiej dekoracji zachowały się śladowe ilości drugiej warstwy chronologicznej w formie zarysów ornamentów, pochodzącej zapewne z ok. 1589 roku. Decyzją komisji konserwatorskiej z całej powierzchni ścian absydy oraz w miejscach za ołtarzami usunięto wtórne nawarstwienia, odsłaniając relikty malowideł gotyckich. W pozostałych miejscach, tj. ściany nawy i prezbiterium, pozostawiono niewielkie świadki w formie kwadratowych odkrywek, głównie z dobrze zachowanymi zacheuszkami. Gotyckie polichromie poddano konserwacji zachowawczej, z maksymalnym poszanowaniem zabytkowej substancji. Scalenia kolorystyczne wykonano w niezbędnym zakresie, bez rekonstrukcji większych ubytków. Lokalizacja świadków gotyckich malowideł, subtelnie zasłoniętych w apsydzie przez ołtarz główny i w nawie przez ołtarze boczne, nie zaburza estetyki późniejszego wystroju ścian, a jednocześnie stanowi cenne świadectwo historii kościoła. Ze względu na dużą wartość artystyczną i estetyczną pracom konserwatorskim poddane zostały dwie ostatnie warstwy malarskie zachowane na ścianach i stropach. Szczególną wartość przedstawiają kompozycje figuralne na stropie nawy autorstwa Mariana Strońskiego, malowane niczym obrazy sztalugowe na podłożu drewnianym, częściowo w technice laserunkowej. Decyzją komisji konserwatorskiej ze stropu w nawie i ścian kościoła usunięto wtórne przemalowania do XIX wiecznej polichromii Tabińskiego, natomiast w partiach przedstawień figuralnych odczyszczono i poddano konserwacji obecnie istniejące sceny autorstwa Mariana Strońskiego. Tym samym dwie polichromie malarskie z różnych okresów historycznych zostały skonsolidowane. Prace konserwatorskie przy polichromii na drewnianym podłożu obejmowały czynności natury technicznej i etycznej. Przeprowadzono oczyszczanie powierzchni ścian i przestrzeni pomiędzy belkami. Z powodu czynnego żerowania owadzich szkodników drewna powierzchnię ścian zdezynfekowano i zdezynsekowano, zabezpieczając przed ponowną aktywnością owadów. W miejscach osłabionych fragmentów przeprowadzono impregnację strukturalną. Między szczeliny i pęknięcia w warstwie drewna wstawiono fleki i forniry z sezonowanego i zabezpieczonego drewna, mniejsze ubytki zakitowano kitem trocinowym. Dzięki uszczelnieniu ścian dużą ilością fleków wyeliminowane zostały przeciągi wietrzne, co odczuwalnie wpłynęło na komfort użytkowania świątyni przez wiernych. Na powierzchni polichromii uzupełniono drobne ubytki zapraw, a kity zaszelakowano. Warstwę malarską utrwalono i zabezpieczono odwracalną żywicą. W obrębie polichromii Tabińskiego uzupełniono ubytki warstwy malarskiej plamą scalającą. W przypadku scen figuralnych i ornamentalnych przeprowadzono punktowanie scalające znakiem graficznym kropką przy użyciu odwracalnych farb restauratorskich. Dużym wyzwaniem logistycznym i technologicznym dla konserwatorów były prace prowadzone równocześnie przy wyposażeniu ruchomym wnętrza. Takie całościowe i kompleksowe spojrzenie na wszystkie elementy miało też pozytywne strony, gdyż w odniesieniu do wystroju ścian pozwoliło na opracowanie spójnej kompozycyjnie i estetycznie koncepcji konserwatorskiej dla całego wnętrza kościoła.
Po wykonaniu badań odkrywkowych okazało się, że wszystkie elementy wyposażenia były wielokrotnie reparowane i przemalowane, przez co zatraciły szlachetną formę oraz kolorystykę. Ołtarz główny o renesansowej, harmonijnej stylistyce został powiększony o boczne przęsła i zwieńczenie, dlatego układ nawarstwień oraz pierwotna kolorystyka poszczególnych elementów różniła się między sobą. Najwięcej oryginału zachowało się na ołtarzach bocznych pw. Matki Boskiej i św. Barbary w nawie. W pierwszej warstwie chronologicznej na drewnianej strukturze ołtarzy odnaleziono polichromię w kolorze ciemnogranatowym z cynobrowymi pasami na lamówkach. Druga warstwa to niemalże powtórzenie pierwszej, z tym że czerwone lamówki są ciemniejsze i mają szerszy zasięg. Obie warstwy granatu przenikały się wzajemnie, a ta pierwotna zachowana jest szczątkowo w stosunku do dobrze zachowanych monochromii z drugiej warstwy. Kolejne warstwy przemalowań to ugry i zielenie całkowicie zmieniające pierwotny zamysł kolorystyczny. Na podstawie badań konserwatorskich ustalono też pierwotną kolorystykę oraz zakres kolejnych przemalowań na ołtarzu bocznym Dzieciątka Jezus, ambonie i prospekcie organowym. Elementy ruchomego wyposażenia wnętrza
(ołtarze boczne, ambona, chrzcielnica, rzeźby i obrazy) zdemontowano i przewieziono do pracowni konserwatorskiej, gdzie zapewniono odpowiednie warunki klimatyczne, podobne do panujących w kościele. Jedynie ołtarz główny i prospekt organowy ze względu na budowę konstrukcyjną pozostawiono in situ. Wszystkie drewniane elementy wyposażenia poddano konserwacji technicznej, obejmującej standardowe czynności konserwatorskie: trucie owadobójcze, impregnację, wymianę najbardziej zdegradowanych, spróchniałych fragmentów, flekowanie i uzupełnianie ubytków drewna. Brakujące elementy konstrukcji i stolarki zostały zrekonstruowane w drewnie odpowiedniego gatunku na podstawie zachowanego oryginału. Odkryte pierwotne polichromie ołtarzy zostały pieczołowicie odsłonięte a ubytki uzupełnione. O wiele bardziej problematyczna okazała się konserwacja estetyczna poszczególnych elementów. Odkryte pierwotne polichromie ołtarzy zostały pieczołowicie odsłonięte, a ubytki scalone kolorystycznie.
O ile w przypadku ołtarzy komisja konserwatorska zaleciła powrót do oryginału (polichromii w kolorze ciemnogranatowym, z cynobrowymi pasami na lamówkach), to w przypadku ambony ustalono, że lepszym rozwiązaniem będzie eksponowanie drugiej z kolei warstwy chronologicznej w kolorze cynobrowym ze złotym żyłkowaniem. Na prospekcie organowym natomiast zalecono odsłonięcie i konserwację mazerunku odnalezionego w pierwotnej warstwie kolorystycznej. Detale snycerskie z ołtarzy, ambony i prospektu, pierwotnie złocone złotem karatowym, w późniejszych okresach w różnym stopniu pokryte zostały imitacją złoceń i srebrzeń – szlagmetalem. Dlatego zdecydowano o usunięciu wtórnych imitacji złoceń i przywróceniu na wszystkich ornamentach szlachetnej techniki w postaci złoceń karatowych na odpowiednio opracowanych gruntach i pulmentach, z podziałem na maty i polery. Na ołtarzach bocznych odkryto i zakonserwowano oryginalne antepedia.
Odrębnym zagadnieniem w pracach konserwatorskich przy wyposażeniu kościoła w Golcowej były obrazy zarówno ołtarzowe, jak też luźno wiszące na ścianach (Matka Boża Jackowa z 1768 roku, św. Barbara z 1850 roku, św. Jacek z przełomu XVII/XVIII wieku i św. Stanisław Kostka z końca XVII wieku). Podczas konserwacji ujawniono wiele nieznanych dotąd szczegółów, chociażby podpisów i inskrypcji. Przykładem jest obraz przedstawiający Matkę Bożą z Joachimem i Anną z ołtarza głównego, na którego odwrociu zachował się napis wykonany ołówkiem: tyn obraz odnowił Jan Mendyka z Golcowy z Debrzy w roku 1882 6/9 ty 1882 malowany był 1624. Wszystkie obrazy poddano czynnościom konserwatorskim dostosowanym odpowiednio do rodzaju podobrazia i stanu zachowania warstwy malarskiej. Dzięki oczyszczeniu z pociemniałego werniksu, wadliwych kitów i nawarstwień oraz scaleniu kolorystycznemu obrazy odzyskały pierwotną, jasną kolorystykę, a także czytelność i szlachetność kompozycji malarskiej. Prace konserwatorskie wykonane w ramach projektu obejmowały także wiele innych elementów wyposażenia wnętrza, m.in. kamienną chrzcielnicę z piaskowca pochodzącą z k. XV wieku z drewnianą, barokową, złoconą nakrywą z ok. 1720 roku, wolno stojące rzeźby Matki Boskiej i Chrystusa Zmartwychwstałego, krucyfiksy z belki tęczowej i zakrystii, feretrony, konfesjonał i żyrandol w formie pająka. Ostatnim etapem prac przy kościele św. Barbary, wykonanych już poza projektem w latach 2019–2020, była konserwacja drewnianych drzwi i ścian wewnętrznych przedsionków. Zrealizowane w ciągu ostatnich lat badania i prace konserwatorskie w gotyckim kościele całkowicie odmieniły charakter wnętrza. Odkrycie i subtelne ukazanie gotyckich polichromii przyczyniło się do wyeksponowania średniowiecznej wartości zabytku przy jednoczesnym poszanowaniu historycznych nawarstwień malarskich. Dzięki decyzji o powrocie do pierwotnych rozwiązań kolorystycznych na ołtarzach, ambonie i innych elementach wyposażenia, wnętrze kościoła odzyskało historyczny oraz wysoki poziom estetyczny i artystyczny, pozytywnie wpływający na pielęgnowany w świątyni kult religijny. Wnętrze kościoła parafialnego w Golcowej jest znakomitym przykładem zachowania oraz przenikania się stylów od XV do XX wieku, tworząc spójną i harmonijną całość. Gotycka bryła architektoniczna z zachowaną formą okien i drzwi, malarski wystrój ścian oraz wyposażenie wnętrza potęgują jedyny w swoim rodzaju historyczny klimat, który w połączeniu z malowniczą lokalizacją kościoła stanowi o wyjątkowej wartości zabytku na arenie drewnianej architektury Podkarpacia.
Maciej Filip
konserwator dzieł sztuki
Aneta Filip
konserwator dzieł sztuki
Bernardeta Popek-Olszowa
historyk sztuki, badacz architektury
Źródło fotografii: Autorzy