Synteza i prognoza zastosowania Planu Ochrony Parku Kulturowego Starego Miasta w Przemyślu

Przemyśl to jedno z najstarszych i najpiękniejszych miast Polski. Niezwykle atrakcyjny i wartościowy krajobraz Starego Miasta jest wynikiem bogatej historii i wielowiekowego dziedzictwa kulturowego, ale także perspektywą nowych szans dla zrównoważonego i inteligentnego rozwoju.

Stare Miasto w Przemyślu, wpisane na Listę Pomników Historii, posiada niezwykłe walory turystyczne i kulturowe, stwarzające doskonałe podstawy do jego rozwoju. Niestety sam fakt wpisania zespołu staromiejskiego na Listę Pomników Historii nie niesie za sobą żadnych wytycznych ani kierunków działań zmierzających do jak najlepszego zachowania i ochrony krajobrazu. Posiadany potencjał kulturowy oraz bogactwo walorów turystycznych nie są gwarantem sukcesu. Narzędziem do osiągnięcia stawianych w tym opracowaniu celów jest wyłącznie powołanie Parku Kulturowego, a w rzeczywistości konsekwentne wdrażanie i realizowanie założonych tam działań.

Park Kulturowy to nie tylko prawna forma ochrony cennych, złożonych strukturalnie obszarów o najwyższej wartości kulturowej i naturalnej ale przede wszystkim forma elastycznego, realistycznego i nowoczesnego zarządzania. Plan ochrony parku kulturowego nie jest martwym i opresyjnym zestawem zakazów, lecz zapisem opartych na dogłębnym studium zapisem rekomendacji, pogłębiających i uszczegółowiających istniejące miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Tam, gdzie ich nie ma, plan ochrony parku kulturowego kierunkuje tendencje i kierunki ich kształtowania.

Park kulturowy jest długofalowym, strategicznym kierunkiem kształtowania najszerzej rozumianego krajobrazu terenu chronionego - krajobrazu rozumianego jako postać środowiska naturalnego, kulturowego, społecznego i ekonomicznego. Jest formą zrównoważonej aktywizacji, nie zaś zamrożenia, umartwienia czy "skansenizacji"  terenów chronionych. Daje możliwości aktywności i zarabiania na najcenniejszej cesze tegoż krajobrazu - jego tożsamości, niepowtarzalności ale i czystości, specyfice, szlachetnej odmienności od wszystkiego, co po za Przemyślem zobaczyć mogą mieszkańcy i turyści. Plan ochrony parku kulturowego sprzyja podniesieniu atrakcyjności i standardu życia mieszkańców, turystyce kulturowej, sprzeciwia się zaś "turystyfikacji" - przeciążeniu turystycznemu określonych punktów. Park kulturowy jest dźwignią - niezbędnym narzędziem ułatwiającym pozyskiwanie zewnętrznych środków pomocowych, krajowych i europejskich, niezbędnym argumentem dla zmagań o podnoszenie standardu życia Mieszkańców Przemyśla.

Prognoza stanu krajobrazu kulturowego Starego Miasta w Przemyślu ułatwia zebranie wielu informacji na temat specyfiki i problematyki obszaru planowanego Parku Kulturowego. Pozwala ona na uporządkowanie informacji zebranych w diagnozie aktualnych procesów zachodzących w krajobrazie i przeanalizowanie tego, jak poszczególne zasoby wpływają i mogą wpływać na rozwój zespołu staromiejskiego Przemyśla. Prognoza służy także porządkowaniu informacji o istniejących lub potencjalnych uwarunkowaniach rozwoju, pozwala zhierarchizować dane i wskazać najistotniejsze zależności między zachodzącymi i potencjalnymi procesami. Plan ochrony parku kulturowego oparty został na studium zasobu.

Cały teren podzielono o obszary funkcjonalno-struktruralne nazwane zespołami wnętrz architektoniczno-krajobrazowych. Jest to podział uwzględniający nie tylko stan, lecz i procesy kształtujące formę każdego z nich. W każdym zespole wskazano najbardziej typowe, ikoniczne rodzaje krajobrazów.

Następnie dla każdego z wydzielonych zespołów określono wartości historyczne i współczesne, oceniając ich wzajemną równowagę i konflikty. W ten sposób wskazano strefy o wartościach najwyższych, wysokich, średnich i niższych.

W oparciu o waloryzację określono plan ochrony a w nim odpowiedzi na pytania - co należy robić w każdym zespole, w odniesieniu do panujących w nim typów krajobrazu, by zachować, poprawić bądź naprawić ich charakterystyczne, dobre, wartościowe cechy wynikające z procesów historycznych. Zespoły te traktowane są nie jako eksponaty muzealne, lecz środowisko życia dzisiejszych i przyszłych mieszkańców Przemyśla

Analiza krajobrazu kulturowego Starego Miasta w Przemyślu, uzmysławia nam, że perspektywa braku utworzenia Parku Kulturowego może skutecznie pogorszyć stan jego zachowania. Park Kulturowy daje konkretne narzędzia rozwoju, które można wykorzystać w celu wytyczenia kierunków działań na najbliższe lata. Wytyczne te dotyczą kreowania przestrzeni publicznych, a zwłaszcza ochrony krajobrazu kulturowego. Zachowanie nienaruszonego krajobrazu kulturowego, w postaci historycznego układu urbanistycznego, to ogromne wyzwanie Przemyśla na znalezienie swojego miejsca na mapie potrzeb kulturalnych i turystycznych Polaków i mieszkańców tej części Europy. Siłą tego krajobrazu jest jego autentyczność, czytelność i niepowtarzalność, widoczna ciągłość kulturowa oraz różnorodność architektonicznych struktur przestrzennych. Procesu tego nie da się osiągnąć bez wprowadzenia jasnych i klarownych zasad ochrony krajobrazu oraz ustalenia egzekwowanych zasad kształtowania przestrzeni.

Największe zagrożenia dla stanu krajobrazu Starego Miasta w Przemyślu stanowić mogą zaburzenia ładu przestrzennego i zawłaszczanie przestrzeni publicznych. Efektem długotrwałego braku realizacji, odpowiednio zaplanowanej i wdrażanej ochrony krajobrazu kulturowego Starego Miasta w Przemyślu może być sukcesywnie obniżana estetyka przestrzeni miejskiej. Rezultatem tego zjawiska będzie fakt częstego łamania zasad estetyzacji zabytkowych struktur w przestrzeni miejskiej. Powszechne występowanie elementów wprowadzających dysonans i nieład przestrzenny np. tzw. dzikiej zabudowy, wpłynie ujemnie na poziom estetyki miasta, co przyczyni się do powstania zjawiska przysłaniania piękna substancji zabytkowej przemyskiej architektury. Obszarem najintensywniejszego chaosu w krajobrazie staromiejskim Przemyśla stać się mogą urządzenia reklamowe. Przestrzenią szczególnego nasycenia naruszeń polityki reklamowej może stać się północna i wschodnia część planowanego Parku. Brak wdrożenia szczegółowych zasad lokalizacji i wyglądu reklam, zwłaszcza na tle zespołów zieleni, zabytków, pomników i otwarć widokowych, może tylko spotęgować ten chaos.

Inną z bolączek zespołu staromiejskiego w Przemyślu może okazać się  nieodpowiednia organizacja ruchu samochodowego i związana z nią infrastruktura parkingowa. Nadmierna i uciążliwa obecność pojazdów w obrębie Starego Miasta stać się może punktem obniżającym poziom satysfakcji spędzania czasu wolnego przez mieszkańców i turystów, ale także osłabiającym rozwój szeroko rozumianej turystyki. Niemniej istotnym do rozwiązania problemem okazać się może niewystarczająca ilość miejsc parkingowych dla mieszkańców, przedsiębiorców, restauratorów oraz odwiedzających zabytkowe centrum turystów. Na obecnym etapie analizy zagadnienie to jawi się jako jedno z najbardziej kluczowych w świetle perspektyw.

Brak posiadania szczególnej formy ochrony dziedzictwa kulturowego, jaką jest Park Kulturowy, w sposób skuteczny zmniejszy szansę na pozyskiwanie środków zewnętrznych, zarówno krajowych, jak i unijnych, które można byłoby przeznaczyć na rewaloryzację i rewitalizację zespołu staromiejskiego. W przypadku Przemyśla tak ogromna ilość posiadanych zabytków, niejednokrotnie o wybitnych właściwościach architektonicznych, niesie za sobą bardzo dużą skalę potrzeb związanych z utrzymaniem i restaurowaniem tych obiektów. Sytuacja ta stwarza realną groźbę nie podołania w kwestii finansów wszystkim założonym celom. Dodatkowym zagrożeniem jest utrzymanie na dotychczasowym, tj. niewystarczającym poziomie wydatków na kulturę, turystykę i ochronę  zabytków. Brak realizacji założeń programowych Parku Kulturowego w perspektywie najbliższych lat może okazać się realnym zagrożeniem dla pojawienia się nowych inwestycji o znaczeniu ponadlokalnym z zakresu kultury, turystyki i rekreacji. Nieustanne dążenie do wdrożenia idei przestrzeni przyjaznej człowiekowi, prędzej czy później wymusi wykreowanie produktów turystyczno-kulturalnych, do stworzenia których wymagane są niezbędne przedsięwzięcia.

Przemyśl charakteryzuje się największą liczbą obiektów zabytkowych na Podkarpaciu, co daje wyjątkowe w skali kraju nasycenie architektury o wybitnych wartościach krajobrazu kulturowego, z wieloma obiektami świeckimi i sakralnymi, na które składają się: zespół palatium i rotundy, gród wczesnośredniowieczny wraz z zamkiem, historyczny układ urbanistyczny Starego Miasta wraz z fragmentami zachowanych murów obronnych i historyczną zabudową, zespół katedralny oraz zabudowa miasta z przełomu XIX/XX wieku o eklektyczno-secesyjnym charakterze.

Prognozując stan krajobrazu Starego Miasta w Przemyślu w przypadku utworzenia Parku Kulturowego, efekty konsekwentnego wdrażania założeń planu ochrony widoczne będą w wielu  obszarach. Po pierwsze utworzenie Parku Kulturowego stanowi ogromną szansę na rewitalizację i rewaloryzację zabytkowego układu urbanistycznego Starego Miasta w Przemyślu, który to należy do najlepiej zachowanych miejskich zespołów historycznych, wyróżniając się w sposób zdecydowany na tle podobnych ośrodków w Polsce. Pomimo iż problem degradacji substancji zabytkowej na obszarze Starego Miasta nie jest na chwilę obecną silnie zauważany, to w perspektywie najbliższych kilkunastu lat może okazać się jednym z kluczowych zagadnień krajobrazu tego miasta. 

Drugim obszarem szans wynikających z utworzenia Parku Kulturowego jest poprawa estetyki przestrzeni miejskiej. Opracowanie precyzyjnych zapisów, dotyczących zasad lokalizacji reklam, szyldów, tablic ogłoszeniowych i informacyjnych i innych elementów plastycznych związanych z funkcją obiektów usługowych i obsługą turystyczną z całą pewnością przyczyni się do zwiększenia ładu przestrzennego. Pozwoli to władzom miejskim wypracować skuteczny system kontroli reklam i szyldów, umieszczanych na obiektach zabytkowych, jak i efektywną metodę egzekwowania i interweniowania ws. zjawisk naruszania i łamania tzw. estetyki przestrzeni publicznej. Utworzenie Parku Kulturowego przyczyni się do nadania nowej jakości i podniesienia rangi przestrzeni publicznej Przemyśla.

Zakończenie

Prognoza rozwoju Starego Miasta Przemyśla, funkcjonującego w formie Parku Kulturowego pozwala udzielić odpowiedzi na pytania dotyczące specyfiki i potencjału krajobrazu kulturowego, jego perspektyw ochrony i funkcjonowania.

Ochrona substancji, czy kompozycji zabytkowej, jest możliwa i skuteczna wyłącznie w warunkach szerokiego zrozumienia i poszanowania wartości reprezentowanych przez chroniony fenomen oraz uwzględnienia uwarunkowań społeczno – ekonomicznych, w których owa ochrona ma być sprawowana. Takie podejście ma szczególne znaczenie, gdy odchodzimy od klasycznego modelu ochrony opartego o system zakazów i pozwoleń, a przechodzimy do dynamicznego modelu zarządzania dziedzictwem. W modelu zarządzania dziedzictwem decyzje konserwatorskie oraz aktywności użytkowników, właścicieli i gospodarzy terenów, czy obiektów, muszą tworzyć synergiczną sieć działań podporządkowanych idei ochrony wartości wyróżniających dany zespół – obszar – obiekt. Park Kulturowy, jako dynamiczna i elastyczna w swej istocie forma ochrony konserwatorskiej, daje wystarczające narzędzia, by do takiego modelu zarządczego dążyć. Uzyskuje się dzięki temu współdziałanie rozmaitych mechanizmów funkcjonujących w danym obszarze, które mogą wspólnie służyć koncepcji ochrony i przełamywać bariery, które w tradycyjnym modelu statycznym skutecznie ograniczają możliwości działań i osiągania zamierzonych efektów.

 

Autorzy: 

  • dr inż. Marta Rymar - koordynator z zakresu architektury i architektury krajobrazu
  • mgr Łukasz Stachurski - koordynator z zakresu przemian historycznych i przestrzennych
  • mgr inż. arch. kraj. Marta Chrząszczyk - specjalista w zakresie analiz urbanistycznych i krajobrazowych
  • mgr Adrian Perz - konsultacja prawna
  • dr inż. arch. Krzysztof Wielgus - konsultacja metodyczna