Uzasadnienie wpisu do rejestru zespołu folwarcznego w Zarzeczu

Zespół folwarczny położony jest we wschodniej części Zarzecza na północ od drogi publicznej i części rezydencjonalnej. Podwórze folwarczne ma kształt prostokąta ustawionego krótszymi  bokami  na  linii  płn.-płd., z   zabudową   rozlokowaną  .  na   jego   krańcach. Główny wjazd na  podwórze  usytuowany  jest  w  ścianie  południowej  między  domem  rządcy a stajnią. W skład zespołu wchodzą następujące obiekty: dom rządcy, spichlerz, stajnia, wozownie, pozostałości bramy wjazdowej.

Historia powstania zespołu folwarcznego wiąże się z podróżami do krajów Europy Zachodniej i Południowej Magdaleny Morskiej w 1 ćw. XIX wieku, kiedy to wyklarowała się właścicielce Zarzecza wizja budowy romantycznej rezydencji z parkiem w stylu angielskim oraz folwarku na wzór holenderski. Budowę podwórza folwarcznego prowadzono równolegle z  pracami przy części rezydencjonalnej, rozpoczęto je prawdopodobnie w 1817 roku a zakończono około 1830 roku.

Dom rządcy położony jest w południowo-wschodniej części podwórza folwarcznego, elewacją frontową równolegle zwrócony do drogi publicznej. Dom rządcy został wzniesiono prawdopodobnie w 1 ćw. XIX wieku, pod koniec XIX wieku został w niewielkim stopniu przekształcony. Mieściło się w nim biuro gospodarstwa i mieszkania. Obecnie  wykorzystywany  jest  na  cele  mieszkalne.  Obiekt  założony  jest na rzucie prostokąta ze skrajnym półkolistym ryzalitem. Budynek podpiwniczony w części zachodniej 2-kondygnacyjny, w części wschodniej I-kondygnacyjny z poddaszem. Rządcówka kryta jest dachami: trójspadowym i czterospadowym. Bryłę obiektu tworzą przylegające do siebie prostopadłościany. Ściany wzniesiono z cegły ceramicznej, częściowo otynkowano. Stropy drewniane z trzcinową podsufitką, otynkowane z częściowo zachowanymi profilowanymi  fasetami,  malowane. Otwory okienne w kształcie stojących i leżących prostokątów. Drzwi  jedno  i dwuskrzydłowe,  płycinowe.  W elewacji  północnej i południowej wsparta na słupach weranda. W elewacji południowej werandę ozdobiono kratą i blaszanymi dekoracjami o motywach roślinnych i geometrycznych. W elewacji zachodniej znajdują się okna iluzjonistyczne. We wnętrzu obiektu podłogi drewniane, w części dwukondygnacyjnej znajdują się drewniane schody z poręczą.

Spichlerz położony jest w północno-wschodniej części podwórza folwarcznego, zlokalizowany elewacjami szczytowymi na linii płn.-płd., elewacją frontowa  skierowany jest w kierunku zachodnim. Spichlerz wzniesiony został w 1 ćw. XIX wieku, prawdopodobnie według projektu Christiana Piotra Aignera albo właścicielki Magdaleny Morskiej. Wybudowano go na wzór XIX-wiecznych budynków holenderskich. Budynek założono na rzucie prostokąta. Jest to obiekt niepodpiwniczony, wzniesiony z cegły ceramicznej, częściowo otynkowany.  Budynek  jest 3-kondygnacyjny z poddaszem, z dachem czterospadowym z kalenicą, pokrycie wykonano z dachówki zakładkowej. Bryła obiektu jest zwarta prostopadłościenna. Układ wnętrza jednotraktowy. Stropy belkowe na drewnianym podciągu wsparto ceglanymi i drewnianymi słupami. Więźba dachowa krokwiowo-płatowiowa. Okna w formie leżących prostokątów z  drewnianymi kratami i wewnętrznymi ościeżnicami. Stolarka drzwiowa z dwuskrzydłowymi ramowymi drzwiami posiadającymi dekoracyjnie układane klepki nabijane ćwiekami z nadświetlem oraz bez nadświetla. Obiekt obecnie pełni funkcje magazynowe.

Stajnia położona jest w południowo-wschodniej części podwórza folwarcznego, zlokalizowana jest  elewacjami  szczytowymi na linii płn.-płd., elewacja północna stajni bezpośrednio przylega do szczytowej, południowej elewacji szpichlerza.

Stajnię wzniesiono najprawdopodobniej w 1 ćw. XIX wieku. Na zachód od jej naroża południowo-zachodniego znajdowała się brama wjazdowa z ceglanymi słupami bramnymi w formie prostopadłościanów (obecnie częściowo zachowana). Zachowały się dwa słupy. W partii cokołów są częściowo otynkowane, z ceglanymi trzonami. Zwieńczone zostały profilowanymi gzymsami. Słupy nakryto murowanymi, czterospadowymi daszkami.

Budynek stajni założono na rzucie prostokąta. Jest to obiekt niepodpiwniczony, wzniesiony z cegły ceramicznej częściowo otynkowany i przemurowany. W części frontowej (południowej) wydzielona pierwotnie część mieszkalna. Budynek jest I -kondygnacyjny, obecnie bez dachu ze stropem betonowym (za wyjątkiem części mieszkalnej). Otwory okienne w formie stojących prostokątów. W elewacji wschodniej znajduje się okno iluzjonistyczne.

Wozownie położone są w północno-zachodniej części podwórza folwarcznego, zlokalizowane elewacjami szczytowymi na linii płn.-płd. Wzniesiono je prawdopodobnie w 1 ćw. XIX wieku, po 1945 roku uległy przekształceniom. Obiekty są niepodpiwniczone , wzniesione z cegły ceramicznej, częściowo otynkowane i przemurowane. Budynki I-kondygnacyjne złączone fragmentarycznie ścianami szczytowymi, nie skomunikowane bezpośrednio ze sobą. Wozownia położona bliżej domu rządcy kryta dachem dwuspadowym, wykonanym z blachodachówki. W elewacji południowej znajduje się okno iluzjonistyczne.

Po 1945 roku pełniła funkcje mieszkalne, magazynowe. Druga wozownia położona bliżej narożnika północno-wschodniego podwórza folwarcznego kryta jest dachem dwuspadowym wykonanym z eternitu. W elewacji zachodniej na całej jej szerokości znajdują się szerokie dwuskrzydłowe, współczesne drzwi. Obiekt ten pełni funkcje magazynowe .

Zespół folwarczny w Zarzeczu jest unikatowym przykładem zabudowań gospodarskich wykorzystujących w ukształtowaniu bryły i wystroju elewacji wzorce zaczerpnięte z architektury holenderskiej i angielskiej, dostosowane do lokalnych potrzeb i możliwości ekonomicznych fundatorki założenia. Wzorce te przejawiają się w zastosowaniu w elewacji cegły ceramicznej o niewielkich wymiarach urozmaiconej profilowanymi, tynkowanymi gzymsami, cokołami oraz wprowadzeniu w poszczególnych partiach ścian pasowych boni. Elewacje budynków zarzeckich urozmaicają podcienie, ryzality oraz iluzjonistyczne okna  wprowadzone w celu zachowania rytmu okien. Gzymsy architektoniczne i wystrój elewacji wypracowane oraz zastosowane w zarzeckich zabudowaniach znajdują odzwierciedlenie w opracowanej przez Magdalenę Morską publikacji, pt.:,,Zbiór rysunków wyobrażających celniejsze budynki wsi Zarzecza w Galicyi w obwodzie Przemyskim leżącej, częścią z natury zdiętych lub uprojektowanych, z opisem budownictwa wiejskiego w sposobie holenderskim i angielskim i ogólnemi myślami o przyozdobieniu siedlisk wiejskich", która to praca ma niezaprzeczalne wartości jako wzornik form zabudowań rezydencjonalnych i gospodarskich, który oddziaływał na lokalne ziemiaństwo poprzez popularyzację form neogotyckich, neorenesansowych czy też nawiązujących do architektury holenderskiej czy angielskiej. Zabudowania te stanowią jedyny w skali województwa podkarpackiego zespół zabudowań folwarcznych, nawiązujący do architektury holenderskiej i angielskiej, który poza podstawowymi walorami użytkowymi  wyróżnia się nieprzeciętnymi walorami estetycznymi i architektonicznymi.

Przedmiotowy zespół folwarczny ze względu na posiadane wartości historyczne, artystyczne i architektoniczne zasługuje na objęcie go ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków.