Wpis do Rejestru kaplicy w Końskiem

Kaplica usytuowana jest poza obszarem zwartej zabudowy wsi przy skrzyżowaniu dróg lokalnych, nieopodal założenia dworsko-parkowego, na rozległej działce zagospodarowanej w formie łąki. Teren działki jest lekko nachylony w kierunku skrzyżowania. Szeroko otwarta przestrzeń łąki obrzeżona jest wysoką zielenią o charakterze naturalnym. Kaplica jest nieużytkowana i w jej obejściu niewidoczne są ślady zagospodarowania wynikające z jej dawnej funkcji. Jedynie w ukształtowaniu terenu zauważyć można relikty dawnego skomunikowania świątyni z drogą stanowiącą oś kompozycyjną wsi o układzie ulicówki. Prezbiterium zwrócone jest na zachód, a fasada skierowana w stronę skrzyżowania dróg.

Katalog zabytków wymienia kaplicę konstrukcji szkieletowej we wsi Końskie datując ją na XIX/XX w. Ponieważ we wsi nie zewidencjonowano żadnej innej kaplicy, należy przypuszczać, że inwentaryzatorzy wskazali obiekt, który jest obecnie przedmiotem wpisu do rejestru zabytków. W kartach ewidencyjnych podawana jest data jej powstania wskazująca na rok 1927, co uznać można za bardziej precyzyjne i prawdopodobne określenie czasu budowy. W powszechnym obiegu pojawia się również datowanie wskazujące na lata 1938 lub 1939. Jej fundatorami była Maria Nowakowa właścicielka pobliskiego dworu oraz Wiktor Antoni Then - administrator majątku. Kaplica miała służyć mieszkańcom wsi wyznania rzymskokatolickiego, w której większość stanowili grekokatolicy uczęszczający do cerkwi znajdującej się nieopodal. Obsługiwana była przez księży z parafii pw. św. Michała Archanioła i św. Anny w Dydni. Po wojnie, gdy cerkiew została opuszczona na skutek wysiedlenia mieszkańców obrządku wschodniego, wierni rytu rzymskiego przenieśli się tam z kaplicy, która od tego czasu pozostała bez funkcji i zaczęła stopniowo niszczeć. Obecnie wraz z rozległą parcelą stanowi własność Gminy Dydnia.

Kaplica jest budynkiem wzniesionym w drewnianej konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą na zaprawie wapiennej, przy czym kruchta ma konstrukcję słupowo-ryglową oszalowaną obustronnie. Założona jest na rzucie prostokąta z prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Kruchta jest tej samej szerokości co nawa. Widoczny na mapie ewidencyjnej przedsionek od strony południowej aktualnie nie istnieje, a ślady jego posadowienia są zatarte. Budynek przykryty jest dachem wielospadowym z kalenicą, nad kruchtą posiada naczółek. Ma on konstrukcję krokwiowo-jętkową i poszyty jest blachą ocynkowaną na ażurowym deskowaniu. 

Wieńczy go umieszczona ponad wejściem do nawy czteroboczna wieżyczka sygnaturki, konstrukcji słupowo-ryglowej, o szalowanych ścianach, z otworami na cztery strony świata przysłoniętymi drewnianymi żaluzjami. Zadaszona jest czworograniastym hełmem poszytym blachą z kutym krzyżem na wierzchołku. 

W elewacjach wyeksponowany jest nagi watek ceglany oraz słupy, rygle, zastrzały i oprawa prostokątnych otworów okiennych pomalowane w kolorze umbry. W tym kolorze pomalowany są wszystkie szalunki zewnętrzne. Wejście frontowe ma trójkątne nadproże. Wejście od południa pierwotnie osłonięte zadaszeniem, a być może jakąś formą kruchty bocznej, obecnie zabezpieczone jest resztkami tej nieznanej z wyglądu konstrukcji. Wnętrze jednoprzestrzenne z wydzieloną, lecz szeroko otwartą kruchtą posiada strop z desek podbitych do krokwi i jętek, co w rezultacie daje efekt przypominający sklepienie. Deski i szalunki we wnętrzu są bejcowane. Ściany pokrywa tynk z pobiałą. Podłoga biała z desek układanych w segmentach przeciwstawnie ukierunkowanych, wyróżniających główny ciąg komunikacyjny nawy w stosunku do jej boków. Okna krosnowe z podziałem szczeblinowym, jednoskrzydłowe, montowane w licu elewacji. 

Drzwi główne dwuskrzydłowe, deskowe stężone ryglami opierzone na zewnątrz deseczkami w układzie radialnym wyprowadzonym z krzyża, z zamkiem skrzynkowym. Drzwi boczne z wtórnie przystosowanych diakońskich wrót pochodzących z nieznanej cerkwi. We wnętrzu zachowana skrzyniowa mensa ołtarza głównego oraz aranżowana nastawa utworzona z fragmentów przęsła i wrót rzędu namiestnego ikonostasu.

Zabytkowy budynek w niemal niezmienionym kształcie przetrwał do naszych czasów. Utracił tylko kruchtę południową. Zasadniczy kształt bryły i rozplanowanie wnętrz nie uległy zmianie. Elewacje zachowały swą kompozycję i charakter wyróżniający się dużą dozą malowniczości. Efekt ten zawdzięcza budowla zastosowaniu drewnianej konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą, potocznie nazywanej „murem pruskim”, która na terenie Podkarpacia bardzo rzadko była używana, głównie w obiektach przemysłowych od 2 poł XIX w., a w budownictwie sakralnym wcale jej się nie spotyka. Źródła archiwalne wspominają wprawdzie o kościele św. Jakuba w Krośnie, ale w XVIII w. już po nim nie było śladu. Jego istnienie wiąże się z kolonistami niemieckimi. Również rynek w Rzeszowie miał domy mieszczańskie wzniesione w tej technologii, co można łączyć z działalnością śląskich architektów. Zatem specyficzna technologia budowy kaplicy w Końskiem jest zjawiskiem rzadkim na tym terenie, odstającym od tradycji miejscowego budownictwa, co czyni te budowlę godną szczególnej uwagi.