W dniu 8 sierpnia 2024 roku decyzją nr Rz-RDZ.5130.9.2024.KC pod numerem A - 1827 wpisaliśmy do rejestru zabytków województwa podkarpackiego rzeźbę monumentalną - - Pomnik Walk Rewolucyjnych w Rzeszowie położony na terenie działki ewidencyjnej nr 583/4 obr. 207 Rzeszów - Śródmieście, (KW RZ1Z/00149659/6), Gmina Miasto Rzeszów. Wpis do rejestru zabytków nie obejmuje czterech tablic inskrypcyjnych wmurowanych u podstawy Pomnika od strony południowo-wschodniej oraz tablic z herbem miasta znajdujących się u szczytu pomnika.
Ze względu na zainteresowanie sprawą, udostępniamy spore fragmenty treści uzasadnienia do decyzji wpisu.
Decyzja nie jest prawomocna.
Pomnik Walk Rewolucyjnych położony jest w centrum miasta Rzeszowa, w bezpośrednim sąsiedztwie skrzyżowania dwóch głównych osi komunikacyjnych miasta – Alei Łukasza Cieplińskiego oraz Alei Józefa Piłsudskiego. Obiekt usytuowany w sąsiedztwie monumentalnego gmachu obecnej siedziby Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego (wzniesionego w latach 1951-54 dla siedziby Wojewódzkiej Rady Narodowej - ówczesnych władz województwa, wpisanego do rejestru zabytków decyzją A-1499 z dnia 01.12.2017 r.), na zamknięciu ówczesnego placu manifestacji znajdującego się przed ww. budynkiem. Pomnik sąsiaduje od strony południowej z zabytkowym zespołem Bazyliki Wniebowzięcia NMP i Klasztoru OO. Bernardynów wpisanym do rejestru zabytków decyzją A-37 z dnia 18.10.1949 r. Działka na której w chwili obecnej usytuowany jest przedmiotowy Pomnik znajduje się także w granicach układu urbanistycznego Rzeszowa wpisanego do rejestru zabytków decyzją A-325 z dnia 30.01.1969 r. Przedmiotowa działka do roku 1950 stanowiła własność Klasztoru OO. Bernardynów, kiedy to na mocy ówczesnego prawa przeszła na własność Skarbu Państwa. Do tego czasu był to teren niezabudowany, stanowiący zaplecze gospodarcze klasztoru. Po przejęciu terenów należących do klasztoru przez Skarb Państwa, na terenie pomiędzy ob. budynkiem Urzędu Wojewódzkiego, a Pomnikiem znajdował się plac służący w czasach PRL-u na manifestacje, później stał się parkingiem. Obecnie znajdują się tu zaprojektowane współcześnie „Ogrody Bernardyńskie” z podziemnym parkingiem.
Monument został wkomponowany w przedmiotowy fragment struktury urbanistycznej miasta, stanowiąc silną dominantę plastyczną otaczającej przestrzeni.
Pomnik wzniesiony w latach 1971-1974 według projektu ówczesnego docenta krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, rzeźbiarza Mariana Koniecznego (późniejszego profesora i rektora ASP). Idea budowy monumentu zrodziła się w 1966 roku i miał on stanowić upamiętnienie Tysiąclecia Państwa Polskiego. W 1967 roku inicjatywa zyskała aprobatę ówczesnych władz, powołano społeczny komitet budowy pomnika, zdecydowano jednak o zmianie tytułu i wymowy monumentu. Projekt monumentu został wyłoniony w drodze konkursu, w którym wzięli udział związani z rzeszowskim środowiskiem artyści. Wybrano projekt Mariana Koniecznego. W wyniku konsultacji z Miejską Pracownią Urbanistyczną wypracowano także wygląd placu manifestacji, który miał znajdować się pomiędzy pomnikiem a gmachem WRN.
Pomnik Walk Rewolucyjnych wzniesiony na wysokim cokole na planie nieregularnym pięciobocznym, ze schodami od strony południowo-wschodniej i północno-zachodniej. Osnowa pomnika o wysokości 38 metrów wykonana z żelbetonowych pierścieni w kształcie dwóch stylizowanych liści laurowych. Na około 1/3 wysokości od strony północno-zachodniej rzeźbiarski, silnie wypukły relief z przedstawieniem bogini Nike ukazanej w dynamicznej pozie na tle rozwianego sztandaru, wykonany z blachy miedzianej. Od strony południowo-wschodniej grupa rzeźbiarska złożona z postaci chłopa, robotnika i żołnierza w statycznych, stojących pozach ukazana również na tle rozwianego sztandaru, wykonana z tego samego materiału jako silnie wypukły relief. U szczytu pomnika, liście laurowe spięte tablicami z herbem miasta Rzeszowa umieszczonymi tu wtórnie na początku lat dwutysięcznych. Od strony wschodniej, na prostopadłościennym cokole w ciągu balustrady schodów znicz z blachy miedzianej, otoczony od góry stylizowanym wieńcem laurowym.
Od strony południowo-wschodniej na spoczniku schodów znajdują się cztery granitowe tablice inskrypcyjne. Dwie z nich są puste, natomiast na pozostałych dwóch umieszczono napis dotyczący dedykacji pomnika CZYN/ WASZ/ BOHATERSKI/ SŁAWA/ NIEŚMIERTELNA/ WDZIĘCZNOŚĆ/ NASZA/ BEZGRANICZNA/ W HOŁDZIE / BOHATEROM/ WALK REWOLUCYJNYCH/ O POLSKĘ LUDOWĄ/ SPOŁECZEŃSTO/ ZIEMI RZESZOWSKIEJ/ W XXX-LECIE/ PRL.
Zgodnie z art. 3. pkt 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, wpisowi do rejestru zabytków podlega między innymi nieruchomość, będąca dziełem człowieka lub związana z jego działalnością i stanowiąca świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, której zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.
Organ dokonał szerokiej analizy, w wyniku której stwierdza, iż przedmiotowy monument niewątpliwie posiada wartości artystyczne. Przede wszystkim należy stwierdzić, iż Pomnik Walk Rewolucyjnych reprezentuje wybitne osiągnięcia powojennej rzeźby polskiej. Pomnik jest obiektem monumentalnym, o zwartej, symetrycznej, statycznej bryle połączonej z dynamicznymi grupami rzeźbiarskimi. Analizując osiągnięcia monumentalnej rzeźby pomnikowej w Polsce w latach powojennych oraz oceniając cechy plastyczne, stylistyczne, kompozycyjne, materiałowe, funkcji oraz usytuowania w terenie należy stwierdzić, iż przedmiotowy obiekt prezentuje wybitne wartości artystyczne. Pod względem formalno-stylistycznym Pomnik został wzniesiony w stylu socrealizmu, będącego odrębnym w sztuce europejskiej zjawiskiem charakterystycznym dla krajów byłego bloku wschodniego. Odzwierciedla cechy charakterystyczne tego stylu jak i epoki, w której powstał. Analizując założenia dziedziny sztuki pomnikowej stwierdza się, iż obiekt realizuje prosty, jednoznaczny, komunikatywny i realistyczny język formalny, w monumentalnej skali, integralnie związany i wpisany w otaczającą przestrzeń. Marian Konieczny, uczeń wybitnego rzeźbiarza Xawerego Dunikowskiego kontynuuje w nim po mistrzu stylistykę ekspresyjnej geometryzacji, która jest wyrazem aktualności i ciągłości tradycji nowoczesnej rzeźby polskiej, zapoczątkowanej u progu XX wieku w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych przez Konstantego Laszczkę, nauczyciela Dunikowskiego. Jednocześnie wpisuje się w poszukiwania artystów tego czasu nowych form ekspresji poprzez sięganie do nietypowych tworzyw i technik charakterystycznych dla czasów poprzednich (kamień, brąz, drewno) takich jak m.in.: blachy i metale spawane, żeliwo, cement. Ponadto, w omawianym czasie wzrastają możliwości warsztatowe rzeźbiarskiego działania:
technologiczne, konstrukcyjne, pozwalające na realizacje monumentalne. Przedmiotowy Pomnik świadczy także o zmianach jakie pojawiają się w latach 70-tych XX wieku w dziedzinie rzeźby pomnikowej – od pomnika pojmowanego jako tradycyjny, stabilny znak plastyczny wiedzie droga do wielkoprzestrzennych konstrukcji.
Należy także nadmienić o samej postaci prof. Mariana Koniecznego (1930-2017), który był uznanym w Polsce i za granicą rzeźbiarzem, twórcą wielu pomników, m.in. Pomnika Bohaterów Warszawy, tzw. „Warszawska Nike” (1964), pomnika Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie (1964), Pomnika Wdzięczności Armii Radzieckiej w Częstochowie (1968), Pomnika Lenina w Nowej Hucie (1973), Pomnika Tadeusza Kościuszki w Filadelfii (1979), Pomnik Wincentego Pstrowskiego w Zabrzu (1979, przemianowany na Pomnik Braci Górniczej), Pomnika Chwały i Męczeństwa w Algierze (1982), Pomnik Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie (1982), Pomnik Wincentego Witosa w Warszawie (1985), Pomnik Fryderyka Chopina w Hamamatsu w Japonii (1990), Pomnik Jana Matejki w Warszawie (1995), pomnik Jana Pawła II w Leżajsku (2002), Fontanna Apolla w Poznaniu (2002), pomnik Jana Zamoyskiego w Zamościu (2005), a także innych uznanych i cenionych kompozycji rzeźbiarskich, medali, portretów sławnych Polaków, m.in. Konrada Świniarskiego, Krzysztofa Pendereckiego. Artysta był wielokrotnie nagradzany i odznaczany, m.in. w 1999 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, a w 2009 r. Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.
W ocenie organu Pomnik stanowi twórcze osiągnięcie rzeźbiarza, jest indywidualnym, nowatorskim, oryginalnym i prekursorskim dziełem własnym autora o wysokim poziomie artystycznym, otwierającym nowe możliwości twórcze. W zebranym materiale dowodowym znajdują się opinie licznych środowisk fachowych (historyków sztuki, artystów, architektów i urbanistów), w których stwierdza się jednoznacznie, iż przedmiotowy Pomnik jest monumentem niezwykle ważnym i niepowtarzalnym w dziejach współczesnej rzeźby polskiej, jednym z najlepszych współczesnych pomników miejskich w Polsce (obok katowickiego Pomnika Powstańców Śląskich autorstwa Gustawa Zemły, czy pomnika Nike Mariana Koniecznego w Warszawie). Ponadto środowiska te podkreślają wyjątkowe wartości urbanistyczne obiektu oraz jego wkomponowanie w strukturę przestrzenną miasta. Co więcej, ww. środowiska podkreślają uniwersalną i ponadczasową wymowę użytych przez artystę motywów ikonograficznych takich jak: liście laurowe, postać antycznej bogini Nike, sztandar.
W ocenie organu przedmiotowy Pomnik posiada wartości krajobrazowe. Został w sposób przemyślamy wkomponowany w istniejącą tkankę miejską. Jest obiektem niewątpliwie plastycznie oddziałującym na otaczającą przestrzeń. Z jednej strony harmonizuje stylistycznie i ideowo z budynkiem Urzędu Wojewódzkiego, z drugiej strony stanowi ekspresyjne zróżnicowanie dla znajdującego się w pobliżu Klasztoru i kościoła OO. Bernardynów.
Pomnik posiada wartości historyczne, które reprezentują jego materialne cechy – autentyczna substancja historyczna materiału oraz struktury została tu zachowana bez zasadniczych przekształceń od czasu budowy (za zgodą autora umieszczono u szczytu Pomnika herb Rzeszowa). Podobnie kontynuowana jest pierwotna, pomnikowa funkcja obiektu. Autentyczna, zachowana bez żadnych zmian od czasu powstania jest także forma obiektu, jego bryła, elementy rzeźbiarskie.
Monument jest także w ocenie organu dokumentem historii, dziejów minionych. Jest bezpośrednio związany z przemianami politycznymi, które nastąpiły po II wojnie światowej, o czym świadczą m.in. tablice inskrypcyjne znajdujące się na spoczniku schodów od strony południowo-wschodniej.
Po II wojnie światowej Rzeszów stał się stolicą województwa utworzonego z czterech powiatów województwa krakowskiego i pozostałej w Polsce części województwa lwowskiego. Ten poważny awans miasta i jego nowa funkcja były związane z aspiracjami ówczesnych władz do stworzenia w mieście silnego ośrodka gospodarczego i politycznego. Wiązały się także z koniecznością wznoszenia obiektów służących dla utworzonych tu organów administracyjnych, czego najważniejszym przykładem jest budynek Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego – byłego gmachu Wojewódzkiej Rady Narodowej, który w 2017 roku został objęty ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków. Obiekt swoją monumentalną skalą oraz stylem wpisuje się w historyczną zabudowę centrum miasta, gdzie powstał szereg budowli związanych z powojennym funkcjonowaniem Rzeszowa i ówczesną władzą.
Monument jest także bezpośrednio związany ze zjawiskami historycznymi dotyczącymi rozwoju i przemian w dziedzinie architektury, urbanistyki i rzeźby, o czym wspominano powyżej, jako obiekt o stylistyce socrealistycznej, ale także jako obiekt wybitny i unikalny w skali nie tylko regionu ale także kraju.
Z powyżej opisanych wartości historycznych i artystycznych w ocenie organu wypływają także wartości naukowe obiektu. Monument powstał w XXX rocznicę powstania Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, upamiętnia walki które doprowadziły do jej utworzenia. Jest więc świadkiem historii oraz materialnym nośnikiem minionych dziejów. Jest także dokumentem historii w aspekcie języka plastycznego, formy tego czasu w sztukach plastycznych, charakterystycznym i umiejscawiającym w konkretnej czasoprzestrzeni.
W ocenie organu powyżej opisane wartości przesądzają o istnieniu interesu społecznego w zachowaniu przedmiotowego monumentu. Analizując postawy społeczne wobec obiektu na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat należy stwierdzić, iż budzi on duże emocje oraz wywołuje wiele kontrowersji. Różne środowiska lokalne, a także ponadlokalne przedstawiają odmienne i skrajne stanowiska. W ciągu ostatnich lat wypowiedziało się wiele ogólnopolskich podmiotów fachowych i merytorycznych, między innymi Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Związek Polskich Artystów Plastyków, przedstawicieli Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Na temat sztuki socrealistycznej powstają prace magisterskie, artykuły publikowane w prasie naukowej. Fundacja Rzeszowska uzasadniając wniosek o wpis do rejestru obiektu przedłożyła także listę poparcia wyrażoną przez architektów, artystów plastyków, pracowników muzealnych, historyków sztuki, konserwatorów dzieł sztuki, urbanistów. Znakomita większość przedstawicieli tego szeroko pojętego świata artystycznego wypowiada się korzystnie o wartościach artystycznych Monumentu oraz sprzyja idei jego zachowania. Wręcz przeciwnie, odzwierciedlone w aktach sprawy głosy środowiska fachowego i artystycznego opowiadają się za objęciem ochroną przedmiotowego Pomnika z uwagi na jego walory artystyczne, historyczne i naukowe.
Fot. A. Mikrut