Wpis do Rejestru willi Lutnia w Iwoniczu-Zdroju

Willa „Lutnia” w Iwoniczu-Zdroju położona jest przy głównej drodze prowadzącej do uzdrowiska, w dolinie potoku Iwonka. Znajduje się w sąsiedztwie innych zabudowań uzdrowiskowych, pensjonatu Trzy Lilie oraz willi Dyrektorówki. Wzniesiona została na planie prostokąta z niewielkimi ryzalitami przy dłuższych bokach; na kamiennej podmurówce tworzącej część cokołową. Jest to budynek drewniany konstrukcji zrębowej łączonej na jaskółczy ogon, szalowany pionowo, częściowo podpiwniczony. Posiada dwie kondygnacje, z dodatkową kondygnacją mieszkalną w strychu bocznych części ryzalitowych. Willa składa się z trzech zasadniczych prostokątnych graniastosłupów, z których dwa boczne są prostopadłe do środkowego i nieco wysunięte w formie ryzalitów przed lico bryły środkowej. Od strony tylnej elewacji ryzality są węższe i głębsze; stanowią piętrowe przybudówki przykryte odrębnymi dachami dwuspadowymi. Na osiach środkowych elewacji frontowej i bocznych znajdują się wejścia do budynku.

Główne frontowe wejście jest usytuowane na osi bryły środkowej; nad wejściem jest nadwieszony na dekoracyjnych kroksztynach balkon, nad którym znajduje się wsparte na dwóch słupach zadaszenie z trójkątnym, oszalowanym szczytem. Wejścia poprzedzone są tarasami i prowadzącymi do nich betonowymi schodami. Nad wejściami bocznymi, usytuowanymi od strony północnej i południowej, w drugiej kondygnacji widoczne są pozostałości nieistniejących ryzalitów w formie zadaszenia z trójkątnym szczytem, wspartego na kroksztynach. Od strony wschodniej, ogrodowej nad wejściem zachował się również balkon z balustradą wyrzynaną dekoracyjnie z desek z zadaszeniem takim jak od strony frontowej. Dachy nad głównymi bryłami budynku są dwuspadowe, nad częścią środkową usytuowane kalenicowo do ulicy, nad częściami bocznymi szczytowo. Nad wejściami są daszki dwuspadowe. Dach kryty jest blachą łączoną na rąbek stojący, pod którą zachował się gont. Elewacja frontowa willi, zachodnia jest 9-osiowa, 5 osi w części środkowej i po 2 w częściach bocznych. Elewacja wschodnia, ogrodowa jest 11-osiowa, boczne są 3-osiowe. Elewacje są szalowane pionowymi deskami, w szczytach ryzalitów i zadaszeń ozdobnie wyrzynanymi. Podobnie zdobiony jest fryz wieńczący drugą kondygnację w bocznych elewacjach. Ściany pomiędzy piętrami oddzielone są okapnikami, w szczytach od strony zachodniej znajdują się dekoracyjne konsolki podtrzymujące wysunięte przed lico ściany połacie dachowe. Okna są w większości dwudzielne w dekoracyjnych obramieniach lub zamknięte półkoliście. Drzwi zewnętrzne są dwuskrzydłowe, płycinowe, w górnej części przeszklone.

Wnętrze willi posiada układ trzytraktowy z korytarzem pośrodku, rozdzielającym dwa szeregi pomieszczeń, z klatkami schodowymi w częściach bocznych. Klatki schodowe są nowsze, lastrikowe, pomieszczenia tynkowane, podłogi drewniane parkietowe, na poddaszu podłoga biała.

Willa „Lutnia” wg A. Kwileckiego, autora monografii Załuscy w Iwoniczu, została wzniesiona jako willa „Luna” w 1905 roku w okresie intensywnej rozbudowy uzdrowiska, gdy jego dyrektorem był Jan Mazurkiewicz. Załuscy, właściciele Iwonicza-Zdroju wznieśli także w tym czasie inne pensjonaty i wille np. Zofiówkę, Pod Jodłą czy Zalesie. Powstała na wzór istniejącej zabudowy uzdrowiskowej kształtowanej w nawiązaniu do tzw. stylu szwajcarskiego i późnoklasycystycznego nurtu rodzimej architektury polskiej. Świadczą o tym jej architektura oraz rozwiązania konstrukcyjne. Willa „Lutnia”, podobnie jak inne wille i budynki sanatoryjne w tym Excelsior, Zofiówka, nieistniejące już Akacja czy Pod Górą została sprzedana prawdopodobnie w okresie kryzysu gospodarczego w latach 30-tych XX wieku, gdy Załuscy byli mocno zadłużeni. Po II wojnie światowej omawiany budynek funkcjonował jako dom wczasowy, ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy, a od lat 90-tych XX wieku poczta i telekomunikacja. W chwili obecnej willa ma nowego właściciela i jest nieużytkowana.

Willa „Lutnia” w Iwoniczu-Zdroju, pomimo przekształceń jest zabytkiem o dużej wartości historycznej, świadczącym o historii znanego uzdrowiska jakim był i jest Iwonicz-Zdrój oraz jego założycieli i właścicieli, rodziny Załuskich. Zachowała autentyzm substancji, tj. materiału, struktury i formy pierwotnego obiektu wzniesionego jako pensjonat. Zachowała także fizyczne cechy kojarzące się z architekturą zdrojową, czytelne w kontekście innych budynków uzdrowiska. Wartości artystyczne willi pozwalają na stwierdzenie, że jest ona dziełem dobrej klasy warsztatu ciesielskiego.

Wyróżnia się wśród zabudowy Iwonicza Zdroju okazałością, opracowaniem detalu i materiałem wykonania. Usytuowana na wjeździe do uzdrowiska posiadała i w dalszym ciągu posiada, chociaż obecnie częściowo zubożony, charakter reprezentacyjny. Willa „Lutnia” reprezentuje ponadregionalny, międzynarodowy typ budynku stosowany w miejscowościach zdrojowych na terenie ówczesnej Europy. Równocześnie jako świadek dziejów uzdrowiska i jego mieszkańców oraz całego regionu jest ważnym źródłem dla badaczy historii regionu, jak również Polski i Europy oraz wpływu międzynarodowej architektury na regionalne budownictwo rodzime, zwłaszcza że reprezentuje typ budynków stosunkowo nielicznych na terenie województwa podkarpackiego.

Należy także zauważyć, że obecny stan techniczny zabytku jest efektem wcześniejszych zaniedbań oraz nieużytkowania go w ostatnich latach. Niemniej jednak trzeba wyjaśnić, że stan techniczny obiektu nie ma znaczenia dla prowadzonego obecnie postępowania, bowiem art. 6 ust. 1 lit. c ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami stanowi, że ochronie i opiece podlegają dzieła architektury i budownictwa bez względu na stan zachowania. Rachunek ekonomiczny opłacalności remontu nie może mieć znaczenia w odniesieniu do obiektów zabytkowych.