Zabytkowe drzwi i bramy w architekturze świeckiej miasta Jarosławia – problematyka ochrony konserwatorskiej

Problematyka ochrony konserwatorskiej historycznej stolarki drzwiowej stanowi temat, który od lat funkcjonuje w literaturze przedmiotu. Podejmowany był także kilkakrotnie na łamach kwartalnika „Renowacje i Zabytki”, lecz w dalszym ciągu jest aktualny.

 

Zabytkowe drzwi nadal znikają a ich wartość jest niedoceniana przez właścicieli i niejednokrotnie pozostałych interesariuszy związanych z procesem ochrony zabytków. Drzwi i bramy poza podstawową funkcją, jaką pełnią – zabezpieczeniem i ochroną wnętrza – są elementem powiązanym integralnie z elewacją budynku pod względem konstrukcyjnym, kompozycyjnym, stylistycznym, artystycznym i estetycznym. Stanowią ozdobę nie tylko domów i kamienic, ale też całych ciągów komunikacyjnych oraz wnętrz urbanistycznych. Najczęściej były projektowane indywidualnie i dostosowywane do obiektu, jego programu funkcjonalno-użytkowego, pod względem lokalizacji, wielkości, stylu, zastosowanych motywów dekoracyjnych, użytych materiałów i kolorystyki. Atrybuty te zależały od projektantów i budowniczych, a także od właścicieli oraz wykonawców, od przepisów prawnych i obowiązujących standardów, od mody i gustów panujących w określonej epoce i lokalnym środowisku. Drzwi zawsze otwierają i zamykają dwie odrębne przestrzenie, są granicą pomiędzy strefą publiczną i prywatną, fizyczną i duchową, niekiedy bogactwem i biedą. Mogą być znakiem, a nawet symbolem. Drzwi historyczne są zabytkiem, podobnie jak dom czy kamienica, do których należą, dlatego warto je chronić. A co właściwie należy chronić? Co kryje się pod pojęciem drzwi i jakie są granice ochrony stolarki drzwiowej?

 

Przedmiot i granice ochrony konserwatorskiej historycznej stolarki drzwiowej

W świetle definicji słowników terminologii budownictwa drzwi to ruchoma przegroda, która wraz z konstrukcją niezbędną do umocowania jej i wszystkimi elementami pomocniczymi zamyka otwór drzwiowy. Pod pojęciem drzwi kryją się zatem skrzydła drzwiowe pełniące rolę wypełnienia otworu drzwiowego, wyposażone w zespół okuć i urządzeń zamykających i zabezpieczających, oraz sam otwór drzwiowy. Skrzydła (zawsze odmiennie opracowane od wewnętrznej i zewnętrznej strony, co wynika z zastosowanej konstrukcji i budowy) zaopatrzone mogą być w takie elementy jak: zawiasy, haki, haczyki, zapory, zasuwy, zasuwki, zakrętki, zamki, szyldy, kołatki, klamki, gałki, antaby, kłódki i klucze. Często zabezpieczone są przez ozdobne kraty oraz różnego rodzaju przeszklenia wykonane i osadzone w sposób właściwy dla danej epoki. Za składowe skrzydeł drzwiowych należy uznać również ich sposób wykończenia i kolorystykę, ponieważ mają one wpływ na plastykę i estetykę stolarki drzwiowej oraz całej elewacji, a traktowane były odmiennie w różnych okresach, w zależności od mody, upodobań i technologicznych możliwości. Otwór drzwiowy stanowi przedmiot ochrony, ponieważ jest on zawsze odpowiednio ukształtowany i powiązany ze skrzydłami, celowo zaprojektowany i dostosowany do kompozycji elewacji, a jednocześnie opracowany odpowiednio do zawieszenia skrzydeł drzwiowych czy też skrzydeł wraz z ich konstrukcją nośną, którą stanowią odrzwia. Znaczenie mają również: sposób osadzenia skrzydeł i haków, konstrukcja odrzwi, sposób opracowania ościeżnicy lub krosna, ich krawędzie, faktura (w tynku lub drewnianych okładzinach), a także kolorystyka (pierwotnie zwykle dostosowana do elewacji zewnętrznej albo do wnętrza sieni lub klatki schodowej). Elementami związanymi ze stolarką drzwiową są również dzwonki, listowniki, urządzenia do czyszczenia obuwia, a przy bramach wjazdowych do kamienic stosowane czasami odboje. Wszystkie wymienione wyżej elementy drzwi i bram stanowią przedmiot ochrony i określają jej granice, dlatego przy podejmowaniu działań konserwatorskich powinny być analizowane i brane pod uwagę.

 

Jarosławska stolarka drzwiowa w architekturze świeckiej – syntetyczna charakterystyka drzwi zewnętrznych i bram od k. XVIII w. do 1939 r.

Jarosław to miasto o niezwykle bogatej historii oraz interesujących zabytkach architektury z czasów od k. XVI w. po wiek XX. Wyróżnia się późnorenesansową zabudową w obrębie Rynku (kamienicami wiatowymi) oraz dominującą w krajobrazie architekturą doby autonomii galicyjskiej. Liczne budynki użyteczności publicznej, kamienice, wille i domy z 2. poł. XIX w. oraz z przełomu wieków XIX i XX w. uzupełnia w niewielkim stopniu zabudowa modernistyczna. Do każdego z obiektów prowadzą drzwi albo bramy, obecnie niestety częściowo wymienione na nowe. Te jednak, które ocalały, oryginalne, stanowią niepowtarzalne pod względem formalno- plastycznym przykłady rzemiosła użytkowego, będące jednocześnie nośnikiem wartości zabytkowych, które warto chronić. Z zabytkowej stolarki drzwiowej w zabudowie świeckiej z epoki baroku przetrwały w Jarosławiu tylko dwa obiekty; w kamienicach Rynek 7 i przy ul. Ostrogskich 2. Reprezentują je drzwi deskowo-szpungowe z opierzeniem w formie wąskich deseczek, ułożonych centrycznie wokół umieszczonego pośrodku rombu. To drzwi zawieszone na zawiasach pasowych osadzonych na hakach murowych, w których nie zachowały się oryginalne zamki, klamki czy zasuwy. Są jedynymi świadkami jarosławskiej stolarki barokowej w architekturze świeckiej.

 

Z początkiem XIX w. pojawiły się w drzwiach cechy klasycyzmu. Nadal popularna była konstrukcja deskowo-szpungowa z opierzeniem, ale stosowany dotychczas rodzaj opierzenia został wyparty przez opierzenie płycinowe i pseudopłycinowe. Chętniej stosowano także konstrukcję ramowo-płycinową, która w 2. poł. XIX w. już całkowicie zdominowała drzwi zewnętrzne. Formy dekoracji skrzydeł stały się tektoniczne, geometryczne i symetryczne. Skrzydła drzwiowe były rzadziej osadzane na hakach murowych, a częściej na hakach montowanych w drewnianych odrzwiach. Odrzwia ościeżnicowe z progiem stały się powszechne. Dzięki tym rozwiązaniom drzwi były bardziej szczelne. Tę szczelność wzmagały także wprowadzane na styku skrzydeł listwy przymykowe oraz powierzchniowe zasuwy górne i dolne. Zapory i rygle, popularne w baroku, zastąpione zostały przez powierzchniowe zamki skrzynkowe (oczywiście stosowane także w wiekach wcześniejszych). Poza wspomnianymi zawiasami pasowymi w drzwiach klasycystycznych pojawiły się zawiasy krzyżowe osadzane na hakach do drewna z podpórką, co wynikało z chętniej stosowanej konstrukcji ramowo-płycinowej. Drzwi w okresie klasycyzmu zabezpieczano pokostem albo kryjącą warstwą malarską. Przykłady zachowane w Jarosławiu pozwalają na potwierdzenie występowania w tym czasie barwy ciemnoszarej i szarooliwkowej. W 2. poł. XIX w. klasycystyczny umiar w detalu zastąpiony został bogactwem stylowym historyzmu. Konstrukcja ramowo- płycinowa zdominowała stolarkę drzwiową. Drzwi frontowe, osadzone w ościeżnicowych odrzwiach, często wzbogacone były opierzeniem w postaci dekoracji architektonicznej, która łączyła różnorodne motywy: pilastry, półkolumny, naczółki, sterczyny, rauty, kaboszony, ornamenty geometryczne i roślinne – wprawdzie już znane, wykorzystywane w poprzednich wiekach, ale tak połączone, że tworzyły drzwi niemające odniesienia do wcześniejszych epok. Popularne były detale zaczerpnięte ze sztuki renesansu i baroku, jak liście akantu, stylizowane rośliny, motywy arabeski, kimation, bonie, maszkarony, owocowo-roślinne girlandy, woluty, ornamenty: cekinowy, okuciowy czy wstęgowy. Bogactwo elementów nałożonych na skrzydła dopełniały metalowe kraty w prześwitach i nadświetlach, okucia w formie ozdobnych zawiasów, szyldów oraz klamek. Kraty przybrały misterne formy, oparte na motywach maureski i groteski, stylizowanych roślin, geometrycznych zestawień sieciowych, esowych, niekiedy przestrzennych detali wysuniętych przed lico okratowania. Mosiężne lane klamki i szyldy wyparły klamki żeliwne. Kolejnym elementem wzbogacającym stolarkę stały się barwne szkła w nadświetlach lub prześwitach. Były to zwykle szkła barwione w masie: czerwone, niebieskie, zielone, ugrowe czy fioletowe albo szkła ornamentowe, równie często barwne. W 2. poł. XIX i na pocz. XX w. drzwi osadzane były zawsze na zawiasach montowanych w odrzwiach, głównie ościeżnicowych, chociaż zdarzają się już odrzwia krosnowe. Powszechne stały się zawiasy wpuszczane, czopowe, ozdobione gałką Pastrana (tzw. francuskie). Plastyczne i estetyczne wartości stolarki wzbogacała także jej kolorystyka. Poza powszechnym zabezpieczaniem pokostami bezbarwnymi lub barwionymi pigmentami, stosowano popularne kryjące mazery w różnych odcieniach brązów i ugrów, a także farby kryjące w kolorze ochry, zieleni i czerni. Drzwi secesyjne pod względem stosowanych konstrukcji nie wniosły nic nowego w stosunku do poprzedniego okresu. Zmieniła się jednak wyraźnie dekoracja plastyczna stolarki drzwiowej, motywy zdobnicze i ich forma. Skrzydła drzwiowe zostały zdominowane przez ozdobne detale z listew oraz ryte ornamenty dekoracyjne w lustrach płycin. Do najbardziej ulubionych motywów należały wianki z przewiązkami, girlandy i stylizowane elementy roślinne. Motywy kwiatowe i gięte formy przenikały się również w kutych kratach zabezpieczających prześwity i nadświetla. Zasadnicza różnica w stosunku do drzwi z poprzednich okresów nastąpiła w sposobie opracowania listew oraz styków ramiaków i płycin. Nie były one już kryte prętawinami, lecz eksponowane, zamknięte prosto lub niewielką fazą.

 

 

Modernistyczna stolarka drzwiowa była wierna założeniom i tendencjom, jakie wyznaczała im architektura. Były to drzwi przeszklone w maksymalnym stopniu, zgeometryzowane pod względem formy i zdobnictwa, osadzane zawsze w prostokątnych otworach drzwiowych, najczęściej za pomocą krosnowych odrzwi. W tym okresie wciąż występowała konstrukcja ramowo-płycinowa, ale płycin już nie profilowano, lecz wypełniano je płasko deskami lub płytą. Zdecydowanie rzadziej pojawiały się fazy lub profile na krawędziach desek. Styki ram i desek najczęściej nie były kryte prętawinami (podobnie jak w stolarce secesyjnej). Dominowała konstrukcja ramowa i ramowa ze szczeblinami zwana szczeblinową.

 

Doświetlanie wnętrza realizowano nie tylko poprzez maksymalne przeszklenie skrzydeł drzwiowych, ale również poprzez umieszczanie nad drzwiami dodatkowego, często okrągłego, okna. Zupełnie nowym typem konstrukcji, którą wprowadził modernizm, stała się konstrukcja płytowa. W tym okresie występowały wyłącznie zawiasy czopowe, zwykle wpuszczane; zasuwki czołowe, rzadziej powierzchniowe, oraz wpuszczane zamki. Zamki skrzynkowe już zupełnie z drzwi zewnętrznych zniknęły. Klamki mosiężne, lane, zmieniły nieco formę wraz z szyldami – były bardziej proste i zgeometryzowane. Ponadto często stosowano odrębne tarczki wokół klamki i wokół otworu na klucz. Z uwagi na większe powierzchnie przeszklone popularne stały się szkła zbrojone, białe. Chętnie stosowano szyby fazowane. Wszelkie kraty wykonane z profili o przekroju kwadratu komponowano poprzez zestawianie pionowych i poziomych odcinków, rzadziej prowadzonych po diagonali. W drzwiach modernistycznych eksponowano materiał, z jakiego wykonywano drzwi, wyróżniając niekiedy pojedyncze elementy pokostem zabarwionym ciemnymi pigmentami.

 

Problematyka ochrony konserwatorskiej

Historyczne drzwi zewnętrzne w architekturze Jarosławia stanowią zespół niespełna 200 obiektów, który daje podstawę do badań nad stolarką w różnych aspektach, lecz jednocześnie pokazuje, jak skromny to zasób w skali historycznej zabudowy miasta. Na ten stan wpływ miały oczywiście różne czynniki, społeczne, gospodarcze, ekonomiczne, biologiczno-fizyczne i mechaniczne. Oznacza on także, że ochrona zabytkowej stolarki przez długi czas nie należała do powszechnych standardów i popularnych działań w procesie ochrony zabytków. Trudno winić tutaj właścicieli zabytkowych drzwi. Nie każdy z nich musi posiadać wiedzę w zakresie konserwacji i nie każdy jest w stanie wykazać się wrażliwością na wartości zabytkowe, a w szczególności te estetyczno- -plastyczne, emocjonalne czy wartość „dawności”, które zwyczajnie trzeba pokochać, by zaakceptować. Przyczyna tkwi zdecydowanie głębiej i zdefiniował ją kilkanaście lat temu szczególnie trafnie Janusz Krawczyk, zauważając że właśnie stolarka drzwiowa jest tym przykładem spośród wielu elementów architektoniczno-budowlanych, który odzwierciedla swoisty rozdźwięk, jaki zachodzi między doktryną konserwatorską a praktyczną ochroną i pojęciem zabytku3 . W teorii nie mamy wątpliwości, że historyczna stolarka drzwiowa jest zabytkiem. Jednak dla przeciętnego właściciela zabytkowych drzwi sprawą nadrzędną jest uzyskanie szczelności i właściwej ochrony wnętrza. Są one ważniejsze niż fakt posiadania drzwi szpungowych bez odrzwi, z pasowymi zawiasami, na hakach murowych – drzwi które są nieszczelne, posiadają ubytki, wymagają podjęcia całego procesu uzgodnień i działań, a nie tylko jednego zlecenia polegającego na wymianie tych drzwi na nowe. A zatem jak chronić zabytkową stolarkę drzwiową? Prawdą jest, że każdy z obiektów historycznych, a szczególnie drzwi, z uwagi na metrykę powstania wymaga podjęcia prac, ale zły stan zachowania nie oznacza wykluczenia ich z użytkowania. Współczesne metody konserwacji dają możliwość przywrócenia stolarce jej podstawowej funkcji, jaką jest zabezpieczenie wnętrza, a także pierwotnych walorów plastyczno-estetycznych. Dlatego w pierwszej kolejności należy rozważyć możliwość zachowania drzwi i ich naprawy metodami stolarskimi, które pozwolą na ocalenie konstrukcji, dekoracji plastycznych i pozostałych składowych. W przypadku zniszczenia poszczególnych elementów (ramiaków, prętawin, detali ozdobnych) należy je wymienić na nowe o takiej samej formie. Przy braku rozpoznania stratygraficznego warstw malarskich na pewno lepsze będzie kolejne przemalowanie obiektu niż usunięcie wszystkich nawarstwień. W przypadku, kiedy rzeczywiście wymiana drzwi (z uwagi na różnorodne czynniki) jest uzasadniona, należy rozważyć rekonstrukcję. Rekonstrukcja dopuszczalna jest także w sytuacji braku historycznej stolarki w obiekcie, ale tylko wówczas, gdy są do tego podstawy, zachowane materiały ikonograficzne, fragmenty drzwi (często składowane na strychach lub w piwnicach), zawiasy, zamki, kraty czy szyby, które zostaną wykorzystane jako świadki.

 

W tym przypadku analiza materiałów ikonograficznych musi być połączona z analizą stolarki analogicznej pod względem formalnym i stylowym, co pozwoli na dalsze właściwe postępowanie. Należy podkreślić, że wszystkie rekonstruowane drzwi zapewniają harmonię i ład w kompozycji architektonicznej obiektu, nie naruszają wartości kompozycyjnych elewacji, lecz nie oddają wartości historycznej (dokumentalnej) zarówno detalu, jakim są drzwi, jak i elewacji. W praktyce często przy rekonstrukcji, mimo dość wiernie odtworzonej formy plastycznej, zatracona zostaje technika i technologia wykonania oraz pierwotna estetyka. Nowe technologie odbiegają od ręcznego rzemiosła artystycznego, zatracone zostają pierwotne techniki łączenia, uproszczone zostają profile i detale, niekiedy następuje zmiana proporcji, drewno zostaje najczęściej pokryte lakierobejcami lub lakierami, wbrew tradycyjnej technologii zabezpieczania pokostem czy warstwami malarskimi. Kolorystyka stolarki ma również duże znaczenie w opracowaniu zabytkowych drzwi i zawsze powinna być rozpatrywana po badaniach stratygraficznych oryginału i w kontekście pierwotnej kolorystyki elewacji.

 

 

Każda epoka wyznaczała odmienne zasady kolorystycznego kształtowania. Wymiana dawnych drzwi łączy się często ze zniszczeniem otworu drzwiowego i sposobu jego opracowania. Ościeżnice lub krosna wyrywane są z muru, powodują uszkodzenia i ubytki, nowe opracowanie otworu zyskuje najczęściej nowy tynk, różniący się fakturalnie i kolorystycznie od fasady, a jego krawędzie mają często ostre zakończenia, obce historycznym kształtom. Przy wymianie stolarki konieczne jest przywrócenie oprawie drzwiowej pierwotnych walorów. Niestety często bywa, że w obiektach historycznych montowane są nowe, współczesne drzwi, często pozbawione wartości formalno-plastycznych, zupełnie niedostosowane do wystroju elewacji. Takie drzwi wprowadzają dysharmonię, powodują zakłócenie nie tylko w percepcji obiektu budowlanego jako pojedynczego dzieła sztuki budowlanej, ale również w percepcji ciągu historycznej zabudowy. Wymiana stolarki powoduje bezpowrotną utratę wartości historycznych (dokumentalnych), artystycznych i naukowych, dlatego zawsze należy rozważyć możliwość zachowania oryginalnych drzwi i bram lub przynajmniej ich elementów składowych.

 

W ostatnich latach widoczna jest w Jarosławiu pozytywna zmiana w odniesieniu do zabytkowej stolarki drzwiowej. Efekty działań służb konserwatorskich są wyraźnie widoczne w ciągach historycznej zabudowy. Kolejne zabytkowe drzwi pozostają na miejscu i po pracach konserwatorskich nadal służą mieszkańcom.

Proces postępowania konserwatorskiego przy zabytkowej stolarce drzwiowej

W kontekście problemów konserwatorskich związanych z zabytkową stolarką należy pamiętać, co jest ważne w procesie postępowania mającego służyć ochronie zabytkowych drzwi i bram. Na co warto zwrócić uwagę?

1. Identyfikacja

W procesie ochrony zabytkowej stolarki podstawą jest pełne rozpoznanie historii obiektu, budowy i dekoracji plastycznej, przede wszystkim analiza rewersu drzwi, by w maksymalnym stopniu rozpoznać konstrukcję, a później awersu, by dokonać identyfikacji opierzenia, detali ozdobnych i pozostałych elementów składowych stolarki. Przy bardzo złym stanie zachowania drzwi albo konieczności rekonstrukcji znaczenie mają odnalezione na etapie identyfikacji przekazy historyczne i ikonograficzne.

2. Waloryzacja

Waloryzacja stolarki drzwiowej, po rozpoznaniu jej struktury, ma na celu ocenę znaczenia wszystkich składowych i pomocniczych elementów stolarki dla zachowania jej wartości zabytkowej, przede wszystkim w kontekście autentyzmu i integralności. Proces waloryzacji powinien wskazać elementy istotne dla zachowania budowy obiektu i poszczególnych detali, które z niej wynikają, a jednocześnie tworzą całość z kompozycją elewacji. Należy pamiętać, że przy ocenie wartości ważne jest także wyznaczenie kryteriów wartościowania i grupy odniesienia, ponieważ konkretne drzwi w Jarosławiu mogą być wybitnym obiektem w skali stolarki zachowanej na terenie miasta, a niekoniecznie już w skali regionu, natomiast w skali kraju mogą okazać się zupełnie przeciętne. Dlatego tę wartość i jej skalę poznamy poprzez porównywanie. Przy analizie autentyzmu niezbędne jest rozwarstwienie materiałowe i chronologiczne – określenie stanu zachowania drewna, nawarstwień zabezpieczających i malarskich; rozwarstwienie materii oryginalnej i nawarstwień historycznych – napraw oraz dotychczasowych konserwacji. Przy analizie integralności miarą jest kompletność obiektu, dzieła rzemiosła użytkowego. Z uwagi na integralność stolarki z architekturą konieczna staje się również ocena drzwi w powiązaniu z kompozycją elewacji i pozostałym detalem architektonicznym. Procesu waloryzacji nie należy mylić z klasyfikacją zabytku, gdyż bywa, że w budynkach mało wartościowych pod względem architektonicznym występują bardzo interesujące i wartościowe drzwi. Tutaj nie klasyfikacja obiektu ma znaczenie, a kolejny aspekt istotny w procesie konserwacji stolarki – określenie wartości historycznych (historyczno-naukowych i historyczno- -emocjonalnych). Stolarka drzwiowa może być źródłem wiedzy dla różnych dziedzin nauki, takich jak historia kultury materialnej, historia sztuki, architektury, technik budowlanych. Stolarka może nam mówić o wiedzy technicznej i technologicznej epoki, z której pochodzi o historii stolarstwa, ślusarstwa czy szklarstwa. Wartości historyczno-emocjonalne wiążą się ze znaczeniem stolarki w przestrzeni życia społecznego. Źródłem tych wartości może być zarówno aktualny stan jej zachowania, znajdujący odzwierciedlenie w wartości, która cechuje „dawność”, jak i wydarzenia oraz postacie historyczne związane z analizowanym obiektem. Mogą one rozwijać świadomość historyczną, być zachętą do pogłębiania wiedzy na temat obiektu architektonicznego i postaci z nim związanych. Związek drzwi z ważnym wydarzeniem lub postacią „odsłania” wartość symbolu, który drzwi mogą pełnić. Może on mieć wymiar krajowy, regionalny albo miejscowy. W kontekście symbolu stolarka staje się nośnikiem tożsamości kształtującym świadomość historyczną. Wartość artystyczna zależy od jakości rozwiązań formalno-plastycznych, między innymi umiejętnego połączenia konstrukcji i formy zdobień. Tutaj konieczna jest ocena przez pryzmat jakości w danej dziedzinie – z punktu widzenia rzemiosła artystycznego, architektonicznego czy malarskiego. Wartość artystyczna często zależy od integralności obiektu – gdy drzwi są niekompletne, wartość ta maleje. Kwestia wartości estetycznej jest odzwierciedleniem uczuć wyzwolonych podczas oglądania, wynikających z relacji pomiędzy zabytkiem a jego otoczeniem. Drzwi zewnętrzne stanowią spójny element z kompozycją elewacji i jej detalem architektonicznym, dlatego w jednorodnym ciągu zabudowy ulicy, ukształtowanym w określonej epoce lub czasie, mają także duże znaczenie. Stanowią jeden z elementów większej przestrzeni oraz wpływają na jej ład i harmonię. Wartość użytkowa w przypadku stolarki drzwiowej jest tym większa, im skuteczniej drzwi spełniają funkcję zabezpieczenia i ochrony wnętrza. W analizie stolarki drzwiowej to wartość nadrzędna. Nawet częściowa jej utrata może być przyczyną wymiany poszczególnych elementów lub całego obiektu, dlatego inne wartości pozostają w konflikcie z wartością użytkową. Które zatem z wartości powinny decydować o wytycznych i ukierunkowywać wnioski konserwatorskie: autentyzm, integralność, wartości historyczne (historyczno-naukowe i historyczno-emocjonalne), wartości symboliczne, wartość artystyczna, wartość estetyczna czy wartość użytkowa? Przy rozważaniu potrzeb i ocen wszystkich interesariuszy, takich jak inwestor, konserwator zabytków, autor projektu, wykonawca prac, użytkownik, społeczność lokalna, turyści, należy podjąć i wyważyć decyzję, zakładając, że waga wartości użytkowych wysuwa się na plan pierwszy w przypadku drzwi wejściowych, głównych. W dalszej kolejności – i na tym samym poziomie – stoją integralność i autentyzm oraz wartości historyczne, a następnie wartości artystyczne i estetyczne . Tak skonstruowana hierarchia ważności może być wyznacznikiem w procesie ochrony zabytkowej stolarki, lecz zawsze należy pamiętać, że zabytkowe drzwi i bramy, jak każdy zabytek, wymagają indywidualnego podejścia. Waloryzacja daje dopiero podstawę do sformułowania wytycznych konserwatorskich.

 

3. Wytyczne konserwatorskie

Wytyczne powinny określać dopuszczalne granice ochrony konserwatorskiej i wyznaczać dalszy kierunek działań, wskazywać takie rozwiązania, które umożliwiają dostosowanie stolarki drzwiowej do istniejących obecnie standardów, a jednocześnie zachowują zabytkowe wartości.

4. Opracowanie szczegółowego postępowania konserwatorskiego

 

Standardy programów konserwatorskich obejmują: identyfikację obiektu, szczegółowy opis technologiczny i formalny, opis stanu zachowania i przyczyn zniszczeń, wstępną dokumentację rysunkową i fotograficzną, ale przede wszystkim spis uporządkowanych chronologicznie zabiegów wraz z określeniem celu i metod postępowania, proponowanych technik i technologii prac przy obiekcie.

5. Konserwacja lub restauracja

Przeprowadzenie wszelkich działań mających na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku oraz zahamowanie procesów jego destrukcji, a także dokumentowanie tych działań lub przeprowadzenie prac mających na celu przywrócenie dawnej formy obiektu, w tym wykonanie rekonstrukcji opartej na oryginale lub przekazach ikonograficznych

6. Dokumentacja powykonawcza

Standardy dokumentacji z prac konserwatorskich określa załącznik do Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 sierpnia 2018 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków (tj. Dz.U. 2021 poz. 81). Jednak dokumentacja stolarki powinna być opracowywana nie tylko w przypadku obiektów poddanych konserwacji i wpisanych do rejestru zabytków, ale także w przypadku wszystkich drzwi o znaczących walorach zabytkowych. Powinna ona zawierać opis techniki i technologii jej wykonania, opis wyglądu oraz inwentaryzację pomiarowo-rysunkową. Dokumentacja jest sposobem na pokazanie i utrwalenie historycznych możliwości technicznych i formalno-plastycznych warsztatów stolarskich, przedstawienie wartości artystycznych, charakterystycznych dla miejscowego rzemiosła, jego przemian stylistycznych, panujących trendów oraz gustów lokalnej społeczności. Dokumentacja jest materiałem porównawczym w dalszych badaniach nad zabytkową stolarką, podstawą do rekonstrukcji w przyszłości tych drzwi, których dzisiaj nie da się ocalić. Przedstawiony wyżej proces postępowania konserwatorskiego pozostaje nadal życzeniem w przypadku wielu drzwi i bram, które z uwagi na wartości zabytkowe powinny być zachowane. Powyższy tekst nie jest odzwierciedleniem pełnego spektrum problemów związanych ze stolarką zabytkową oraz odpowiedzią na liczne pytania związane z jej ochroną. Jest sygnałem i próbą motywacji do dalszych działań w tym zakresie. Jest także potwierdzeniem, że na Podkarpaciu ochrona zabytkowych drzwi i bram jest tematem ważnym.

dr Jadwiga Stęchły

Narodowy Instytut Dziedzictwa

Fot. Autorka

 

Bibliografia

Cichy A., Zabytkowa stolarka drzwiowa – analiza konstrukcji, dekoracji i problematyka konserwatorska, w: M. Krasucki, A. Kraszewska, Aedifico et conservo. Eskalacja jakości kształcenia zawodowego w Polsce, Warszawa 2011, s. 447–593.

Krawczyk J., Charakterystyczne cechy zabytkowej stolarki drzwiowej i jej problematyka konserwatorska, w: E. Okoń (red.), Zabytkowe budowle drewniane i stolarka architektoniczna wobec współczesnych zagrożeń, Toruń 2005, s. 251–267.

Lewicki J., Zabytkowe drzwi i bramy. Wprowadzenie do problematyki konserwatorskiej, cz. 1, „Okno” 2000, nr 2(21), s. 33–48; cz. 2, „Okno”, nr 3(22), s. 163–176.

Lewicki J., Zabytkowe okna i drzwi, „Okno” 2000, Wydanie Specjalne 12, s. 92–101. Lewicki J., Zabytkowe okna i drzwi. Wprowadzenie do problematyki konserwatorskiej, „Renowacje” 2001, R. 4, nr 1, s. 84–95.

Lewicki J., Problematyka ochrony i konserwacji dawnych okien i drzwi w budynkach zabytkowych na przykładzie Kłodzka i okolic, „Okno” 2001, nr 1(24), s. 146–159.

Lewicki J., O podjęcie renowacji zabytkowych okien i drzwi, „Okno” 2001, nr 3(26), s. 162–180.

Lewicki J., Problematyka związana z zastosowaniem nowych okien i drzwi w budynkach zabytkowych, „Okno” 2001, nr 2(25), s. 128–144.

Lewicki J., Zabytkowe drzwi i bramy. Wprowadzenie do problematyki konserwatorskiej, „Okno” 2002, nr 4(31), s. 118–135.

Lewicki J., Kolorystyka zabytkowej stolarki. Wprowadzenie do problematyki konserwatorskiej, „Okno” 2003, nr 1(32), s. 156–179.

Lewicki J., Metody renowacji zabytkowych stolarek, „Okno” 2003, nr 2(33), s. 100–124. Lewicki J., O podjęcie renowacji zabytkowych drzwi i bram, „Okno” 2003, nr 4(35), s. 114–134.

Lewicki J., Zabytkowa stolarka. Przegląd dotychczas poruszanej problematyki, „Okno” 2003, nr 3(34), s. 128–144.

Lewicki J., Metody renowacji zabytkowych okien, drzwi, bram i witryn, „Renowacje i Zabytki” 2003, R. 2, nr 3(7), s. 122–140.

Lewicki J., Kolorystyka zabytkowej stolarki. Wprowadzenie do problematyki konserwatorskiej, cz. 1, „Renowacje i Zabytki” 2004, R. 3, nr 2(10), s. 84–93.

Lewicki J., Kolorystyka zabytkowej stolarki. Wprowadzenie do problematyki konserwatorskiej, cz. 2, „Renowacje i Zabytki” 2004, R. 3, nr 3(11), s. 76–87.

Stęchły J., Drzwi i bramy w architekturze świeckiej miasta Jarosławia od końca wieku XVIII do roku 1939, Jarosław 2016 (praca doktorska obroniona na Politechnice Wrocławskiej w 2017 r.).

Tajchman J. 1990. Stolarka okienna w Polsce. Rozwój i problematyka konserwatorska. (Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków. Seria C. Studia i materiały, t. 5).

Tajchman J., Drewniane drzwi zabytkowe na terenie Polski (systematyka i problematyka konserwatorska), „Ochrona Zabytków” 1991, nr 4, s. 269–277.